SİS NASIL OLUŞUR?
Yazar: Yusuf Mert ÜSTÜN
Editör: Muhammet ALAN
Yayımlanma Tarihi: 19.10.2019
Anahtar Kelimeler
# Sis
# Sis Türleri
# Smog - Dumanlı Sis - Dumsis
Sis Nasıl Oluşur?
Sis Dünya’nın pek çok farklı yerinde oluşabilen, görüş mesafesini neredeyse tamamen sıfırlayabilen ve çeşitli yollardan insan hayatını etkileyebilen bir hava fenomenidir. Sis olarak adlandırdığımız bu hava fenomeni basitçe, yeryüzüne değen bulutlardır. Yani sisler, bulutlara benzer şekilde; buharlaşmış su damlacıklarının soğumasıyla oluşan küçük su damlacıklarından[1] oluşan bir topluluktur. Ancak sis her ne kadar benzerlik gösterse de pustan farklı bir hava olayıdır. Sisler, puslara[2] göre oldukça kalın ve yoğundur yani sisler de görüş mesafesi çok daha fazla düşer. Bu durumun sebebi aynı hacimdeki bir alanda sis içerisinde çok daha fazla su parçacığının bulunmasından kaynaklanır. Buharlaşmış vaziyetteki suyun soğuması çok farklı şekillerde ve şartlarda yaşanabilir, işte bu farklılıklar beraberinde sis türlerini getirir.
Sisin oluşumu için havada suyun yoğunlaşabileceği küçük yüzeyler gerekir. Bu yüzeyler ise toz veya havadaki diğer mikroskobik parçacıklar olabileceği gibi deniz yüzeylerinde küçük tuz parçacıklarının etrafında da oluşabilmektedir. Ayrıca sisler havadaki neme ve sıcaklığa bağlı olarak çok hızlı bir şekilde oluşup yok olabilir, bu şekilde hızlıca oluşan ve hemen yok olan sislere ani sis denir.
Sis türleri içerisinde oluşum bakımından en yaygın karşılaşılanlardan biri radyasyon sisidir. Radyasyon sisleri özellikle sıcak ve nemli dönem veya şartlarda meydana gelen, yerin ısınması durumundan kaynaklanır. Yer yüzeyi ısındıkça üzerindeki havaya tesir ederek onu da ısıtır. Isınmış ve nemli haldeki hava kütlesi dönem veya şartların değişmesiyle oluşmuş soğuk havayla karşılaşır. Bu karşılaşma sıcak ve nemli hava kütlesindeki su buharının hızlıca yoğunlaşmasına neden olur ki bu durum da sisin meydana gelmesine olanak tanır. Örneğin geceleri havanın hızlıca soğumasından sonra hali hazırda bir nebze sıcak kalmış yer yüzeyinin ışımasından kaynaklı olarak oluşan yaygın sisler bu gruba girmektedir. Bu tarz sisler, havanın Güneş’in tesiriyle tekrar ısındığı öğle vakitlerine doğru yok olurlar.
Genelde kışın görülen vadi sisi, soğuk ve yoğun havanın vadi tarafından hareketinin önlenmesi ve vadi diplerine çöken yoğun havanın gittikçe daha da soğuması ve bu soğuma sonucunda doyma noktasına ulaşan havanın yoğunlaşmasıyla oluşur. Vadilere hapsolan bu sis türü aslında bir çeşit radyasyon sisidir. Bu sis türü sıcak havanının vadinin üzerinden geçerken, sıcaklık terselmesi | Enversyon olayı ile sıcaklık değişiminin bir sonucudur.
Adveksyon sisi diğer bir yaygın sis türüdür. Sise ismini veren adveksyon olayı, hava kütlelerinin yatay olarak yani yeryüzüne paralel bir şekilde hareket etmesini tanımlamak için kullanılan bir kavramdır. Bu sis oluşum türünde, sıcak ve nem yüklü havanın, soğuk bir yüzeyin üzerinden geçmesi sırasında yüzeydeki soğuk hava ile temas etmesi ve bu temas neticesinde su buharının yoğunlaşarak su tanecikleri oluşmasıyla, sis meydana gelir. Adveksyon sisleri genellikle sıcak ve tropikal havanın daha soğuk okyanus suları ile münasebete girmesiyle oluşur. Örneğin Kaliforniya soğuk su akıntısının etkisindeki, daha sıcak bir bölge olan ABD’nin Batı kıyıları boyunca oluşan yoğun sislerin sebebi budur. Ancak adveksyonel sislerin oluşması için yalnızca denizel şartlara bağlı değildir, kış mevsiminde adveksyon hareketi ile yer değiştiren sıcak ve nemli havanın, soğuk-karla kaplanmış bir zeminin üzerinden geçmesi sırasında da benzer bir sis oluşabilir.
Donan sis, sıvı haldeki su damlacıklarının katı ve soğuk bir yüzeye temas etmesinin ardından oluşur. Katı yüzeye temas eden su damlacıkları aniden donarak bu sis türünü meydana getirir. Bulutlarla sarılmış yüksek dağların tepeleri genellikle donan sisle kaplıdır. Dondurucu sisin hareketi arttıkça çok çeşitli maddeler ince bir don tabakasıyla kaplanır. İskandinavya gibi nemli ve soğuk bölgelerde bu sisin oluşturduğu beyaz bir örtü hâkimdir. Bu hava olayı yollar, köprüler ve tünellerde görüldüğünde insan yaşamı için oldukça tehlikeli olabilir.
Dolu sisi, diğer sis türlerine kıyasla daha seyrek görülen bir hava fenomenidir. Bu sis oluşum türünde yağan dolu neticesinde yeri kaplayan buz tabakası yere yakın kısımdaki havayı soğutarak, sis oluşumuna imkân verebilir. Genellikle düzensiz ve sığ bir yapıya sahip olan dolu sislerinin oluşumu için rüzgarın tatlı esmesi gerekir.
Başka bir sis türü de yamaç sisidir. Bu sis türünde bir yamaç boyunca irtifa kazanan sıcak ve nemli hava, yüksek rakımda soğuk havayla karşılaşır; bunun sonucunda doyma noktasına erişip yoğunlaşan havada sis meydana gelir.
Buharlaşma sisi, yeteri miktarda su buharının buharlaşma yoluyla havaya kazandırılması ve nemli havanının soğuk ve nispeten kuru havayla karışmasıyla oluşur. Buharlaşma sisi oldukça sınırlı bir alanda görülür, en çok görülen iki oluşum şeklinden biri; açık alandaki antropojenik veya doğal sıcak su kaynaklarının üzerinden soğuk havanın geçmesi sırasında; diğeri ise soğuk cephelerin veya soğuk hava kütlelerinin ılık denizler üzerinden geçmesi sırasında gözlenir. Bu durum ise genelde deniz sıcaklıklarının havayla kıyaslandığında nispeten daha sıcak kaldığı son bahar dönemlerinde gözlenir.
Tarık Odabaşı'nın Merceğinden, "Kastamonu'da Sis"
1815 - Waterloo
Sis modern yaşamı bile derinden etkileyebilen bir hava olayıdır ancak 1815’te sebep olduğu bir takım olaylar günümüzdeki gemi ve uçak seferlerinin aksamasından kaynaklanan olumsuzluklardan çok daha büyüktü. Napolyon’un nihai seferi Waterloo’da[3], çoğunluğu Biritanyalı ve Prusyalı’lardan oluşan müttefik orduları tarafından mutlak yenilgiye uğratılmasıyla sona erdirilmişti. Müttefik orduları galibiyet haberini anavatanlarına ulaştırmaya çalışırken, ışık kullanarak mors alfabesine benzer bir yönteme başvurdular. “Welington[4] Waterloo’da Napolyon’u mağlup etti” mesajının Manş Denizi boyunca iletilmesi sırasındaki sisli ortamdan kaynaklanan bir yanlış anlaşılmadan kaynaklı olarak, mesaj “Welington Mağlup…” şeklinde Londra’ya ulaştı. Mağlubiyet ortamının getirdiği panik ortamından kaynaklanan karışıklık, ülkenin ticaret odasının çökmesine neden oldu.
Torun, Polonya'da Sisli Bir Gün
Smog / Dumanlı Sis / Dumsis[5]
Smog, İngilizce’de duman anlamına gelen Smoke ve sis anlamına gelen Fog kelimelerinden, erken sanayileşme döneminde sis ve dumanın karışımını adlandırmak için türetilmiştir. Özellikle sanayi devrinde kömür kullanımı sonucu ortaya çıkan ve şehirlere dolan dumanların sislerle karışması sonucu oldukça boğucu ve zararlı bir hava kirliliğidir. Günümüzde kömürden ziyade ulaşım ve ısınma için kullanılan yakıtlardan kaynaklı gazlar ön plandadır. Özellikle gelişmiş ülkeler gaz salınımı azaltmak ve dumsislerin etkilerinden korunmak için çalışmalarda bulunmaktadırlar.
KAYNAKLAR
-
nationalgeographic, (2011). 10 Ekim 2019 tarihinde https://www.nationalgeographic.org/encyclopedia/fog/ adresinden edinilmiştir.
-
Jesa, T., (2011). 09 Ekim 2019 tarihinde https://www.universetoday.com/85349/how-does-fog-form/ adresinden edinilmiştir.
-
Benjamin-Elisha, S., (2018). 12 Ekim 2019 tarihinde https://www.worldatlas.com/articles/how-is-fog-formed.html adresinden edinilmiştir.
-
Erdman, J., (2013). 10 Ekim 2019 tarihinde https://weather.com/science/news/how-does-fog-form-20131010 adresinden edinilmiştir.
-
Briney, A., (2019). 11 Ekim 2019 tarihinde https://www.thoughtco.com/overview-of-fog-1435830 adresinden edinilmiştir.
-
Deziel, C., (2017). 10 Ekim 2019 tarihinde https://sciencing.com/fog-form-4564176.html adresinden edinilmiştir.
-
weather.gov, (2019). 10 Ekim 2019 tarihinde https://www.weather.gov/lmk/fog_tutorial adresinden edinilmiştir.
-
britannica, (2019). 11 Ekim 2019 tarihinde https://www.britannica.com/science/fog adresinden edinilmiştir.
-
metoffice.gov, (2019). 10 Ekim 2019 tarihinde https://www.metoffice.gov.uk/weather/learn-about/weather/types-of-weather/fog/types-of-fog adresinden edinilmiştir.
-
britannica, (2019). 11 Ekim 2019 tarihinde https://www.britannica.com/science/smog adresinden edinilmiştir.
-
nationalgeographic, (2011). 14 Ekim 2019 tarihinde https://www.nationalgeographic.org/encyclopedia/smog/ adresinden edinilmiştir.
-
Craig, D. (2018). Hava Kitabı. (Çev: I. Derya). (1. Baskı). İstanbul: Maya Kitap.
-
Wootten, G. (2012). Waterloo 1815. (Çev: M. Okan Doğan). (1. Baskı). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Notlar
[3] Belçika’da kabaca Bürüksel şehrinin güney istikametinde yer alan bir idari birimdir.
[4] Welington Dükü Mareşal Arthur Wellesley (1769-1852) Waterloo savaşında İngiliz-Hollanda kuvvetlerinin kumandanı.