Polonya Cumhuriyeti | Akademik Cografya

POLONYA CUMHURİYETİ

Rzeczpospolita Polska

YÖNETİM BİÇİMİ: CUMHURİYET

Polonya Cumhuriyeti Bayrağı (1)

Polonya Cumhuriyeti Arması

Polonya kelimesinin etimolojik kökeni Lehçe "düz alan, ova" gibi anlamlara gelen "pole" kelimesinden gelmektedir.

Polonya Cumhuriyeti Milli Marşı (Mazurek Dąbrowskiego)

POLONYA'NIN KONUMU

Avrupa Birliğinin hızla gelişen ülkesi Polonya, Orta Avrupa’da, Kafkaslar ve Urallardan başlayıp Manş denizine kadar uzanan devasa Kuzey Avrupa Ovası'nın üzerinde, merkezi bir konumda yer alır. Polonya Cumhuriyeti, 49° ve 55° Kuzey enlemleri ile 14° ve 24° Doğu boylamları arasında yer alır. Kuzeyinde, onu başta İsveç olmak üzerek İskandinavya’dan fiziki olarak ayıran bir bariyer olan Baltık denizi yer alır. 440 km’lik Leh Baltık kıyısında Gdansk ve Gdynia gibi bazı önemli liman şehirleri yer alır. Baltık denizi sayesinde Polonya land-lock bir ülke olmaktan kurtulmuştur. Batısında toplam 467 km’lik bir sınır paylaştığı Almanya yer alır. 2. Dünya savaşı sonunda yeniden çizilmiş olan Almanya – Polonya sınırının büyük bir kısmını Oder ve Neisse nehirleri oluşturur. Güney’de Karpatlar boyunca uzanan 796 km’lik Çekya/Çek Cumhuriyeti ve 541 km’lik Slovakya sınırları bulunur. Buradaki sınırlar değişiklikler göstermekle beraber hemen hemen en stabil kalmış olan Polonya’nın tarihi sınırlarındandır. Polonya’nın doğusunda yine 2. Dünya Savaşından sonra çizilmiş 535 km’lik Ukrayna ve 418 km’lik Belarus/Beyaz Rusya sınırları bulunur, bu sınırların doğusunda kalan toprakların bir kısmı (Belarus ve Ukrayna’nın batısı) SSCB’ye verilmeden önce Polonya’nın kontrolündeydi. Polonya’nın Kuzeydoğu sınır komşuları 104 km ile Litvanya ve 210 km ile Rusya Federasyonu’dur. Rusya'nın ilk bakışta tuhaf görünen komşuluğun sebebi Kaliningrad Oblastı’dır. Kaliningrad Oblastı[2] 2. Dünya Savaşı’ndan önce Almanya’ya bağlı Doğu Prusya bölgesiydi, savaştan sonra bölgenin güneyi Polonya Halk Cumhuriyetine[3] ve geri kalanı SSCB bağlı Litvanya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ile Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti’ne (RSFSC) verildi. RSFSC’ye verilen kısım SSCB’nin dağılmasından sonra da Rusya Federasyonu bünyesinde bir Ekslav olarak kalmaya devam ettiğinden Polonya ve Rusya komşu konumundadırlar. Bu sınırlar içerisinde Polonya Cumhuriyeti, toplam 312,685 km²’lik (Dünya’daki en geniş 71. ülke) bir alan kaplamaktadır.

2-3

Polonya İdari Haritası

Polonya Cumhuriyeti Fiziki Haritası

DOĞAL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Polonya, her ne kadar Avrupa ölçeğinde büyük sayılabilecek bir alana sahip olsa da rölyefi çok büyük bir çeşitlilik arz etmez. Ülke kabaca iki topografik unsura bölünebilir. Bunlardan ilki ülkenin güneyi boyunca uzanan Karpat dağları; Slovak sınırında Beskidler, Çek sınırında Südetler olmak üzere iki ana aksa ayrılır, ülkenin en yüksek zirvesi de Slovak sınırındaki Tatra dağlarında yer alan 2499 m’lik Rysy tepesidir. Ülkenin en yüksek kesimini güney bölgesi dağlar ve vadilerden oluşan bir görünüme sahiptir. Ancak Polonya’nın çok büyük bir kısmını kaplayan ve dağlık güneyden Baltık kıyısına kadar uzanan ve nehirler tarafından bölünmüş ovalar ülkenin jeomorfolojik kimliğinin en önde gelen unsurlarıdır. Öyle ki Polonya topraklarının %75’i 200 m’den alçakta kalır, ülkenin ortalama yükseltisi 173 m’dir. Bu büyük düzlük, insanlık tarihindeki en büyük kontak sağlayıcılardan olan Kuzey Avrupa Ovası’nın bir parçasıdır ve ülkenin büyük bir kısmını kapladığından onu anlamak, Polonya’nın rölyefini anlamak açısından önemlidir. Öncelikle Avrupa’nın en büyük tarımsal kaynağı olan Kuzey Avrupa Ovası’nın altında boylu boyunca uzanan formasyonlar nispeten genç (65-245 milyon yıl) bir yaşa sahiptir. Kuzey Avrupa Ovası’nın deniz tarafından daha önce kaplanmış kısımlarında akıntılarla taşınmış ve birikmiş denizel çökeller ile dağlardan büyük nehirlerle taşınmış ve çimontolaşmış tortul tabaklardan oluşmuşsa da özellikle Polonya’da bu etmenlere buzullar da eklenir. Glasiyal etkiler sayesinde Avrupa'nın lös kuşağında yer alan, Polonya ovaları lös zengini bir yapıya sahiptir ve özellikle güney kesiminde Almanya’daki “bördelere” benzeyen verimli alanlar de bulunur. Ancak Pomerenya/Pomorze (Kuzeybatı Polonya) başta olmak üzere kimi geniş kesimlerde yer alan kumlu topraklar nispeten verimsizdir, benzer bir durum Almanya’da da görülür. Kabaca iki topografik unsura böldüğümüz Polonya'yı beş dar alanda da inceleyebilirz.

Kıyı Ovası

Polonya kıyı ovaları Almanya sınırından Rusya sınırına kadar Baltık kıyısı boyunca uzanan tortul kayaçlardan oluşmuş alandır. Bu bölge Pomeranya/Pomorze olarak bilinir ki anlamı "Deniz Boyu'dur".

Kıyı boyunca fazla girinti-çıkıntı yoktur, kıyı buzul tabakaların çekilmesinden sonra yükselen deniz seviyesinin etkileriyle oluşmuştur.

Göller Bölgesi ve Merkezi Alçak Alan

Polonya kıyı ovalarının hemen güneyinde esasen üç ana parçadan müteşekkil, buzulların geri çekilmesi sonucu oluşmuş göller ve tepe bölgeler bulunur.

Bu bölgeler;

Mazovya göller yöresi,

Pomeranya göller yöresi,

Büyük Polonya göller yöresidir.

Merkezi alçak alanlar ise Polonya'nın orta kesimlerindeki düzlük alanlara karşılık gelir.

Küçük Polonya Yaylaları

Polonya yaylaları merkezi alçak alanın (ve Polonya'nın) güneyinde, Doğu-Batı istikameti boyunca uzanır. Batıda kömürce zengin Silezya bölgesi bulunur. Doğuda ise Vistula nehrinin oluşturduğu bir kesik, yaylaları böler.

Bu bölge Polonya'nın nüfus yoğunluğu en yüksek bölgelerinden biridir. Ayrıca mineraller açısından zengin bu bölge ülkenin endüstriyel kalbidir.

Südetler

Polonya'nın güneybatısında, Çek sınırı boyunca uzanan Südet dağları, ülkenin bir başka jeomorfolojik birimidir.

Südetler esasen karmaşık ve uzun bir jeolojik geçmişe sahip olan Bohemya masifinin bir parçasıdır.

Südetler boyunca pek çok küçük kasaba, kömür ve granit madenleri, kaplıcalar ve tatil tesisleri bulunur.

Karpatlar

Polonya'nın en güney bölgelerini oluşturan Karpat dağ zinciri, palaojen ve neojen'de devrinde oluşmuşlardır.

Ülkenin en yüksek zirvesi Slovak sınırındaki Tatra dağlarında yer alan 2499 m’lik Rysy tepesi ülkenin bu kısmında yer alır.

Dağlık bölgelerde nüfus yoğunluğu düşük olmakla beraber, geniş bir kırsal nüfusa ve orta büyüklükte kasabalara sahiptir.

Polonya’nın büyük düzlüklerinin içinde Baltık denizine doğru akan akarsulardan en büyüğü Vistula/Wisła nehridir. Vistula neredeyse 200.000 km²’lik bir drenaj alanına sahip, üzerinde ulaşım yapılmaya müsait bir akarsudur. Karpatlardan doğan Vistula; San, Bug ve Narew gibi akarsularla beslenir, Gdansk civarında Baltık denizine dökülür. Bydgoszcz, civarında bir kanal vasıtasıyla Oder’in kolu olan Netze nehrine bağlanır. Varta ve Oder ise Polonya’nın diğer büyük akarsularıdır. Genel olarak Polonya akarsularının debisi yılda iki kez yükselir. Bunlardan ilki baharda kıştan kalan karların erimesi ve buzdan donan nehirlerin çözülmesiyle birlikte görülür, ikicisi ise yazın artan yağışlar vasıtasıyla yaşanır. Ayrıca daha çok Mazurya ve Pomeranya'da görülen ve ülkenin %4'ünü kaplayan göllerle, %5'ini kaplayan bataklıklar hidrografik açıdan önem arz eder. Gerçekten de Polonya göller ve bataklıklar ülkesi olarak bilinir.

Gelişmiş kimi limanlara ev sahipliği yapan Polonya kıyılarında girinti-çıkıntı pek görülmez, kıyı oluşumunda son buzul dönemden sonra yaşanan deniz seviyesi yükselmesinin etkileri öne çıkmaktadır. Batı’da, Oder’in Baltık ile buluştuğu yerde, Almanya’la paylaşılan Pomerenya körfezi’nin bir parçası olan Szczeciński/Şçencinski Lagünü ile Vistula’nın denize döküldüğü yerde bulunan Gdansk Körfezi ve Rusya’yla paylaşılan Vistula Lagünü en göze çarpan kıyı şekilleridir.

ARAZİ KULLANIMI

CIA Factbook'a göre Polonya topraklarının %48.2’si tarım arazisidir, (ekilebilir arazi %36,2 ve kalıcı otlak %10,7) orman arazisi %30,6’dır. Ülkede yetişen başlıca tarım ürünleri patates başta olmak üzere, meyve-sebze, kümes hayvanları, yumurta, domuz eti ve mandıra ürünleridir.

Polonya’da çevresel durumun komünist rejimin yıkılmasından sonra hükümette gerçekleşen çevresel farkındalık ve ağır sanayiye verilen önemin azalmasıyla iyileşmiştir. Ancak çevre üzerindeki Antropojenik etkiler göze çarpmaktadır, ülkenin beşeri aktivitelerini derinden etkilemiş 2. Dünya Savaşı sırasında orman varlıklarının büyük ölçekli tahribi ülke orman varlığını ve doğasını olumsuz yönde etkilemiştir. Kayın gibi geniş yapraklı türlerle beraber iğne yapraklı pek çok türe ev sahipliği yapan Polonya ormanları, savaştan sonra da asit yağmurları ve kimyasal atıklardan[4] epeyce zarar görmeye devam etmiş ve 1.6 milyon hektar ormanını yitirmiştir. Yapılan çalışmalar sonucu iyileşme yaşansa da henüz tam olarak bir toparlanma yaşanmamıştır. Yine de çoğunluğu iğne yapraklı ağaçlardan oluşan ormanlar ülke topraklarının %28'ini kaplar. Bu ormanların bir kısmı Polonya'nın %8'ini kaplayacak şekilde ülkeye yayılmış ve güçlü bir turizm potansiyeline sahip milli parklar vasıtasıyla koruma altına alınmıştır.

POLONYA’NIN İKLİMİ

Polonya genel olarak Batı’dan denizel, Rusya’dan ve İskandinavya’dan soğuk ve Güney’den subtropikal hava kütlelerden etkilenen karasal bir iklime sahiptir. Polonya’da yazları sıcak (18°C/20°C) geçerken kış ayları soğuk (-2°C/-5°C) ve uzun sürer. Yağışlar ülkenin çoğunluğunu oluşturan ovalık düz alanda, ortalama olarak yıllık 480 ila 650 mm arasında değişirken yüksek dağlık bölgelerde bu sayı 1020 mm’ye kadar çıkar.

Ülke içinde iklim genel olarak benzerlik göstermekle beraber, en güney dağlık bölgeler ile Doğu’dan gelen soğuk hava dalgalarına karşı daha korunmasız olan Doğu Polonya’ya doğru sıcaklıklar düşer. Bu bölgelerde Köppen-Geiger iklim sınıflandırmasına göre Almanya sınırından Belarus’a doğru Cfc’den (Ilıman-her mevsim yağışlı-kışları ılık yazı serin iklim), Dfb’ye (soğuk-her mevsim yağışlı-kışları şiddetli yazı serin iklim) geçiş yaşanır.

Dfb

Cfb

Köppen İlkim Sınıflandırmasına Göre Polonya Haritası / Kaynak: commons.wikimedia.org

Polonya Cumhuriyeti Nüfus Yoğunluğu Haritası

BEŞERİ COĞRAFYA

Son çeyrek yüzyıldır hemen-hemen sabit kalmış olan Polonya nüfusu 2019 yılı itibariyle 38 milyondur, bu sayı Dünya nüfusunun yaklaşık %0,49’una denk gelir. Ülkenin km²’ye düşen nüfus yoğunluğu ~124’dir. Nüfusun en yoğun olduğu bölgeler, ülkenin güney kesiminde yer alan madencilik-sanayi kökenli şehirlerinin de bolca bulunduğu alandır. Bu bölgedeki en önde gelen şehirler Katoviçe, Wrocław ve Krakow’dur. Bu bölgenin dışında nüfus, Vistul nehri civarı ve orta Polonya’da Varşova ve Poznan gibi büyük şehirlerin çevresinde yoğunlaşmıştır. Nüfusun en seyrek olduğu yerler ise Kuzeydoğu ve Kuzeybatı kesimleridir. Polonya’da nüfusun dağılışında diğer ülkelerde de nüfus dağılışını etkileyen; topografik, ekonomik ve benzeri unsurların yanında yakın tarihte yaşanmış siyasi olayların ve özellikle 2. Dünya Savaşı ve sonrasında yaşananlar etkili olmuştur. Bu dönemde yaşanan olaylar; toplumu, beşeri ve hatta orman varlığı örneğinde görüldüğü üzere fiziki coğrafyayı yani toplamda Polonya’nın peyzajını derinden etkilemiştir. Bu açıdan değerlendirildiğinde bugünkü Polonya sınırlarının kapsadığı alanda 1945’e kadar yaşayan Alman nüfusun dışarıya göçü ile aynı dönemde bugünkü Polonya’nın doğusundan gelen Leh nüfusun yerleşmesinden müteşekkil, mübadeleden ötürü nüfusu derinden etkilenmiştir.

Polonya’nın 2019 yılında bir önceki yıla göre nüfus artışı negatif yöndedir olup toplam -76,554 kişidir. Kadın başına doğum 1.32’dir. 1870’lerde Polonya’ya ulaşan sanayi devrinde hızlıca artmaya başlayan şehirleşme azımsanmayacak oranda olsa bile Batı Avrupa’daki kadar yüksek seviyelerde değildir, son yıllarda bir nebze de olsa azalmaya başlayan şehirli nüfusun oranı %60,9’dur (23.151.483 kişi). Vistul nehrinin kenarındaki Varşova ülkenin başkenti ve 1.7 milyon nüfusuyla en büyük şehridir. Varşova dünya savaşında aldığı tahribat nedeniyle tekrar inşa edilmiş, merkezi tarihi dokusunu yansıtsa da planlı bir şehirdir. 768,755 kişilik nüfusuyla Lodz, Polonya’nın en büyük ikinci şehridir ve asıl gelişimini Polonya’nın 1918’de bağımsızlığını elde etmesiyle yaşamıştır. Yukarı Silesya-Moravya kömür madencilik alanında “minyatür Rhur[5]” olarak bilinen alanda bir sanayi şehri olarak gelişen Krakow 755,050 kişilik nüfusuyla Lodz’un hemen peşi sıra en büyük üçüncü Leh şehri olmuştur. Wroclaw, Poznan, Gdansk, Szczecin, Bydgoszcz-Torun, Lublin ise Polonya’nın diğer önemli şehirlerindendir. Bu şehirlerde onarılan eski merkezlerin etrafında Doğu Blok'u ülkerinde sıkça görülen şehirleşme pratikleri uygulanmıştır. Şehirlerin bu kesimi sosyalist kentçilik kurallarını yansıtmaktadır.

2019 yılı itibariyle 38 milyon olan Polonya nüfusunun geçmişine bakıldığında İkinci Dünya Savaşı’nın derin yarası göze çarpar. Öyle ki hem Sovyet hem Nazi Almanya’sının saldırılarına maruz kalmış Polonya nüfusu büyük kayıplar vermiştir. Hatta bu kayıplar açısından değerlendirildiğinde en yüksek seviyede zarar görmüş bir ülke olup SSCB ve Almanya’dan sonra üçüncü sırada yer almaktadır. New Orleans Ulusal İkinci Dünya Savaşı Müzesi’nin yayımladığı verilere göre 240 bini asker olmak üzere 5,6 milyon sivil ve asker hayatını kaybetmiştir. 5,6 milyon günümüz şartları düşünüldüğünde bile pek çok ülkenin nüfusundan bile fazla olan yüksek bir sayıyken 1940’lar düşünüldüğünden durumun vahameti daha da ortaya çıkmaktadır. Savaş sonrası dönemde yaşanan mübadeleler ve siyasi yapı değişimi de nüfus yapısında önemli etkilerde bulunmaya devam etti. Savaş sonrasında geniş ailelere sahip Polonyalılar, daha az kişiden oluşan aileler için tasarlanıp inşa edilen apartmanlar da yaşamaya başladı. Çocuk aldırmanın yasak olma durumunun bir süre daha devam etmesine yardımcı da olan Katolik geleneklere bağlılık; Sovyetlere rağmen devam etti, bu durum doğum oranlarında düşüşü nispeten yavaşlattı. Ancak 1990’lardan sonra kadın başına düşen çocuk sayısında yaşanan düşüşten kaynaklı olarak nüfus artış hızı yavaşladı ve Polonya demografik geçişini gerçekleşti. Son birkaç on yıldır Polonya’nın nüfusu günümüzdeki miktarına yakındır. Ayrıca Polonya nüfusu giderek yaşlanmaktadır, bunun sonucu olarak medyan yaş 40’ı bulmuştur.

Polonya 1999'dan beri Województwo/Voyvodalık olarak isimlendirilen 16 idari birime ayrılmıştır. Tüm voyvodalıkların kendi başkenti veya başkentleri, kendi meclis ve marşal olarak anılan meclis başkanı vardır. Esasen bu voyvodalıklar Polonya'da var olan üç aşamalı idari sistemin en büyük parçalardır. Voyvodalıkları Türkiye'deki vilayetlere benzetebiliriz ki bu durumda powiat'lar ilçelere karşılık gelir. Ayrıca bu üç aşamalı sistemin en küçük parçası gmina olarak isimlendirilen yerleşmelerdir. Polonya'da 16 voyvodalık, 379 powiat ve 2479 gmina bulunmaktadır (bkz. Harita)

GÖÇLER

Günümüzde Leh diasporasının 12-20 milyon kişiyi bulduğu göz önüne alındığında, Polonya dışına yapılmış göçlerin önem arz edecek sayıya ulaştığı söylenebilir. Dünya savaşlarından önceki dönemde 1871-1915’de yaklaşık 3,5 milyon Polonyalı (Leh, Polonya Yahudisi ve Ukraynalı) yarısına yakını ABD olmak üzere yurtdışına göç etmiştir. İki dünya savaşı arası dönemde göçler azalma göstermiştir ve Fransa göçmenler açısından yeni hedef ülkeye dönmüştür. 1921-1938 arasındaki dönemde yurtdışına çıkan göçmenlerin (1,4 milyon) yarısı ülkeye geri dönmüştür. 1945 sonrası dönemde Polonya topraklarında kalan 6 milyon Alman ülkeden ayrılmış yerlerine Doğu’dan gelen 7,5 milyon Leh yerleştirilmiştir. Ayrıca savaş sonrası dönemde hayatta kalan önemli miktarda Yahudi’nin de İsrail’e göçü yaşandı. Polonya içine yapılan göçler çok daha küçük ölçekte devam etse de son yıllarda Ukraynalı göçmenler ülke de görülmeye başlandı. Öyle ki 2017 yılında Polonya konsolosları 1,2 milyon Ukrayna vatandaşına vize verdi.

Polonya Cumhuriyeti Nüfus Piramidi (www.cia.gov ‘dan Türkçeleştirilerek alınmıştır)

0-14 yaş: % 14.8

erkek 2,924,077

kadın 2,762,634

25-54 yaş: % 10,34

erkek 2,040,043

kadın 1,932,009

25-54 yaş: % 43,44

erkek 8,431,045

kadın 8,260,124

55-64 yaş: % 13.95

erkek 2,538,566

kadın 2,819,544

65+ yaş: % 17,47

erkek 2,663,364

kadın 4,049,281

Nüfusla ilgili Bazı Genel Bilgiler

Ortanca yaş; kadınlarda 42,8, erkeklerde ise 39,4 olmak üzere ülke genelinde 41,1’dir. Doğumda beklenen yaşam süresi; kadınlarda 82, erkeklerde ise 74,1 olmak üzere ülke genelinde 77,9 senedir. Doğum oranı: 1000 kişi başına 12.3 kişidir ise Ölüm oranı: 1000 kişide 7.8 kişidir. Anne ölüm hızı, 100,000 anne başına 3 ölümdür. Bebek ölüm hızı ise 1000 canlı doğum başına 4,4 ölümdür. Polonya'da 1000 kişi başına 2,4 doktor düşmektedir. Hastane yatağı yoğunluğu ise 1000 kişi başına 6,5 yatak düşmektedir.

Polonya Nüfusunun Dini ve Etnik Yapısı

Günümüz Polonya topraklarını kapsayan arazide her ne kadar geçmiş zamanda Yahudiler ve Almanlar başta olmak üzere çeşitli milletler yaşamışsa da yapılan mübadeleler ve sınır değişikliklerinin de etkisiyle günümüzde Polonya Dünya’nın en homojen ülkelerinden biri haline geldi, sınır bölgelerinde asırlar boyunca oluşmuş olan zengin çok kültürlü karakter büyük oraanda ortadan kalktı. Gerçekten de Polonya nüfusun 2011 tahminlerine göre %96,9’u Leh, %1,4’ü Silezyalı, %0,4’ü Alman, %0,2’si Ukraynalı ve %1,7’si diğer milletlere mensuptur. Sınır bölgelerinde Ukraynalı, Beyaz Rus ve Litvanyalıların yerleşimleri bulunabilmektedir. Lehler, Polonya’da yaşayan en kalabalık millet olup konuştukları dil olan Lehçe ülkenin resmi dilidir. Lehçe Hint-Avrupa Dil Ailesi’ne mensup Balto-Slavik dilleri içinden Batı Slavı grubuna mensup bir dildir (bkz. Dil Aileleri). Lehler ABD ve AB ülkeleri başta olmak üzere pek çok ülkede de yaşamaktadır. Silezya (Güney Batı Polonya) yaşayan Silezyalı olarak kendini ifade eden halk Lehler gibi Batı Slav halkıdır. Ancak bir nebze Alman kültürünün etkisi altında kalmışlardır. Kaşuplar başka Batı Slavı halk olup Lehlerle yakın akraba bir topluluktur.

Ancak savaş sonrasında yaşanan sınır değişimlerinden sonra ülke dışında -SSCB'de- büyük bir Leh nüfus kalmıştır. SSCB'nin dağılışından sonra ortaya çıkan Litvanya, Belarus ve Ukrayna bu açıdan en önemli miktarda Lehe ev sahipliği yapan ülkelerdir. Öyle ki Litvanya'da en büyük azınlık ve Belarus'ta en büyük ikinci azınlık Lehler'dir ancak yeterince haklara sahip olmadıklarını düşünmektedirler. Bu açıdan değerlendirildiğinde Polonya ve bu üç komşusu -Belarus, Ukrayna ve Litvanya- arasında ilişkiler değişken olabilmektedir. Ancak bütün olumsuz yanlara ve gerilimlere rağmen Polonya, Ukrayna'nın bağımsızlığını tanıyan ve Litvanya ile aynı yöne - AB ve Nato- yüzünü dönmüş bir ülkedir.

Dini açıdan Polonya komşularından bir nebze ayrılır; Ortodoks veya Protestan nüfusun oranı düşüktür, ayrıca Katolik komşularındaki kadar da ateistlik veya herhangi bir dine mensup olmayanların oranı yüksek değildir. Slav-Katolik bir ülke olan Polonya bu nedenle Avrupa'nın en büyük Katolik ülkelerinden birdir. Leh kökenli ilk papa, II. Jean Paul'dur.

Kısa Polonya Tarihi

MÖ. III. Bin yılından beri insan nüfusuna sahip olduğu düşünülen Polonya toprakları Pomeranya ve Lausitz gibi medeniyetlere ev sahipliği yaptı. Slav kabilelerinin 2000 yıldan daha önceki bir zamanda tarih öncesi dönemde oldukça seyrek nüfuslu olan günümüz Polonya arazisine yerleştiği düşünülmektedir. M.S. 800 yılına gelindiğine bölge nüfusunun bir milyondan daha fazla değildi. 10. Yüzyıla gelindiğine Oder ve Vistula havzalarında yaşayan kabileler Piast hanedanlığından olan yöneticiler altında birleşti. 966 yılında yine Piast hanedanlığından olan I. Mieszko vaftiz oldu ve Polonya Hristiyan bir ülkeye dönüştü. 33 yıl sonra I. Mieszko’nun varisi olan I. Boleslaw (Cesur Boleslaw), Polonya’nın egemenliğinin Kutsal Roma Cermen İmparatoru III. Otto tarafından tanınması sağladı. Bu tarihten sonraki üç asır boyunca Polonya Batı’da Alman (Cermen), Doğu’da Doğu Slavları ve Moğollar gibi unsurlarla çatışarak yaşamaya devam etti. Bu süre zarfında Batı Avrupa medeniyetleri ile etkileşim giderek arttı. III. Casimir/Kazimierz (Büyük Casimir) Polonya’nın egemenliğini arttıran son Piast hanedanı oldu. O Töton Şövalyeleri ile barış imzaladı, Galiçya’yı ülke topraklarına kattı. Ayrıca o –II. Beyazid gibi– Yahudi mültecilere kapılarını açtı ve ülkeye yerleşmelerine izin verdi. Yönetim ve hukukta reformlar yaptı ve ilk Leh üniversitesini 1364’te Krakow’da kurdu ve belki de en önemlisi 1386’da Krewo antlaşması ile Polonya-Litvanya birliğinin hanedan evliliği vasıtasıyla kurulmasına ön-ayak oldu. Bu antlaşma ile Litvanya grandükü Jogaila, II. Wladyslaw Jagellon adıyla Polonya kralı oldu, böylece Jagellon/Jagellonian hanedanlığı başlamış oldu. Grunwald zaferini Tötonlara karşı 1410’da kazandı. İlerleyen yıllarda da Gdansk ve Warmia geri alındı ve zaman içerisinde hoş görülü bir ortamda devlet gelişmeye devam etti. Mazovya Dükalığı’nın 1526’da ilhakı ve 1569 Lublin birliği ile Polonya-Litvanya’nın bir diyet ve ortaklaşa seçilen bir hükümdar tarafından yönetilmeye başlaması gerçekleşti. Ülke Baltıklar ve Karadeniz arasında çok geniş bir alana yayılmış durumdaydı.

II. Zygmunt’un ölümü ile Jagellon hanedanlığı son buldu ve güçlenen soylular krallık otoritesini ele geçirdi. Rusya, Osmanlı ve İsveç ile yıpratıcı savaşlar ülke istikrarını bozdu ve onu yorgun düşürdü. Kozak ayaklanmaları, İsveç işgal, Rusya’nın ülkenin doğu kesimlerini işgali ve ardından vekillere verilen her karara veto yetkisi ile yaşanmaya başlayan iç karışıklıklar ülkeyi zorlu bir durumda bıraktı. Ayrıca yabancı güçlerin ülkenin iç işlerine karışmaya çalışması başka zorlukları beraberinde getirdi. Rusya Çarlığı ile Prusya ve Avusturya’nın 1772’de ilk defa karar verdikleri Polonya-Litvanya’yı paylaşma meselesi ülkeyi zorlu bir yola soktu. Bu üç büyük devletin ülkeye her kanattan yaptığı saldırılar sonucu ülke üç aşamada 1795 yılında bağımsızlığını yitirdi. Ancak Leh nüfus yabancı boyunduruğunu kabul etmek istemedi. Napolyon 1807’de Varşova grandüklüğünü kurdu ve Leh süvarileri de onun ordusunda yer almaya başladı. Nitekim 1815 Viyana Kongresi ile Poznan Prusya’ya ve geri kalan topraklar Rusya’ya verilirken sadece Krakow bağımsız bir şehir olarak ayakta kalabildi. İşgalden huzursuz olan Polonyalılar 1830-31 ve 1863-64’te ayaklandılar ancak isyanlar şiddetle bastırıldı. Prusya ve Rusya’nın uyguladığı yerel nüfusu eritme politikası sonucu Avusturya hâkimiyetinde nispi özerklik kazanmış Galiçya Leh kültürünün barınağı oldu.

Lehistan-Litvanya Birliği ile I. ve II. Dünya Savaşı Sonrası'nda Polonya Cumhuriyeti Toprak Değişim Haritası [7] NOT: 2. Cumhuriyet Sınırlarındaki küçük hatalar için üzgünüz

I. Dünya Savaşı’nın sonuna gelirken 1918’de Varşova’da Polonya Cumhuriyeti bağımsızlığını ilan etti. Batıda mağlup durumdaki Almanya’dan kimi topraklarını geri aldı, Doğu’da ise SSCB’yi yenerek ülkenin sınırlarını belirledi. Yeni cumhuriyetin yeni sınırlarında Leh olmayan Ukraynalı, Beyaz Rus, Alman ve Yahudiler başta olmak üzere azınlık unsurlar nüfusun yaklaşık 1/3’ünü oluşturmaktaydı. 1939’da Nazi Almanyası’nın Doğu Prusya ile Almanya’yı karasal olarak birbirinden ayıran Gdansk/Danzig bölgesini talebinin Polonya tarafından reddedilmesi üzerine Almanya Polonya’ya saldırdı, aynı zamanlarda SSCB’de Curzon hattına[6] kadar olan bölgeyi işgal etmek için Polonya’ya saldırdı. Savaş sonrasında Polonya’ya Almanya’dan toprak verilirken (Haritadaki tireli çizgi) Doğu toprakları (Haritadaki tireli çizgi) SSCB’de kaldı. Savaş sonrasında kurulan Polonya Halk Cumhuriyeti 1989’da komünist rejimi terk ederek Polonya Cumhuriyeti adını aldı.

Çapa 1

POLONYA EKONOMİSİ

Polonya günümüzde Avrupa’nın en hızlı ve istikrarlı ekonomik büyümesine sahip ülkelerinden biridir ancak ekonomik anlamda tam manasıyla hala Batı Avrupa’yı yakalamamış olsa bile asırları bulan büyük ekonomik gelişmişlik farkını epeyce kapatmış durumdadır. Asırlar boyu süren feodal sistem ve serflik ülke zenginliğinin halka eşit dağılmasını çok zor bir hale getirmiştir. Polonya-Litvanya’nın uzun süre savaşlar ve işgaller tesirinde kalmasına bir de üretim düşüklüğü eklenince bu geri kalmışlık durumu devam etti ve ekonomik açıdan Batı’dan fakir kaldı. İlk Leh cumhuriyeti bağımsızlığını ilan ettikten kısa süre sonra yaşanan II. Dünya Savaşı ülke altyapısını fevkalade olumsuz etkiledi. 1870’lerde sanayi devrimi ile tanışmış Polonya arazisi, savaş sonrası kurulan Polonya Halk Cumhuriyeti’nin ideolojik çizgisiyle beraber ağır sanayiye önem verdi ve ülkede pek çok ağır sanayi tesisi kuruldu lakin hala halkın önemli bir kesimi tarım sektöründe çalışmaktaydı. Ancak sistemin aksamasıyla yaşanan protestolar ve örgütlenmelerle Polonya Varşova Paktı’ndan ve komünizmden ayrıldı.

Doğu Blok’undan ayrıldıktan sonra Şok Terapisi ile serbest ekonomiye geçiş yapan Polonya, hızlı ve güçlü bir reform hareketine girişti. Oligarkların oluşumunu engelleme konusunda Rusya ve Ukrayna’dan çok daha başarılı oldu. AB’ye uyum sürecinde düşük vergiler, özgür ticaret ve işletme dostu düzenlemeler gibi çeşitli yapısal reformlar yapıldı. İlk baştaki resesyon/durgunluk yıllarından sonra yapılan reformlar ve yetişmiş insan gücü sayesinde 1989’dan beri Polonya’da ortalama gelir %150 arttı. Bu açıdan değerlendirildiği Polonya Avrupa’nın en başarılı ekonomilerinden biridir. Çünkü 2008’deki krizden bile daha az etkilenmiş 30 yıldır olan büyüme eğilimini kesintisiz sürdürmüştür. En nihayetinde G-7 ortalamasından hızlı büyüyen tek Post-Komünist ülke Polonya’dır. Ayrıca bu gelişme halka da yayılmış ve genel olarak ekstrem fakirlik ortadan kalkmıştır, GINI katsayısına göre de Polonya gelişmiş ekonomilerden bir nebze iyi durumdadır. Tüm bu olumlu gidişata rağmen hala Batı ekonomileri tam olarak yakalanmış değildir, ayrıca – her ne kadar Ukrayna’dan karşılansa da – iş gücü yaşlanmaya bağlı olarak ülke ekonomisine yük bindirip sorun çıkartabilecek bir problemdir.

Günümüzde ülkenin en hızlı büyüyen hizmet sektörlerinden biri olan turizm ise ülkede önemli bir sektör oluşturmaktadır, AB ve Batı ile olan entegrasyondan sonra turizmde adeta bir patlama yaşanmıştır. Doğu Blok'u altındaki sınırlamaların sonu ve geçişlerin kolaylaşması ile hızla artan turist miktarında Polonya'nın köprü konumundan kaynaklı olarak pek çok transit yolcu da bulunmaktadır. Bugün Polonya’da dağ ve kış sporları, sağlık ve termal, deniz, kırsal ve ekolojik, kültür ve tarih, av, inanç, alışveriş ve transit geçiş başlıca turizm kaynaklarıdır.

Ekonomik Bazı Veriler

GYSİH: 524.8 Milyar Dolar (2017)
GYSİH (Kişi Başına Düşen): 29,600 Dolar (2017)
İşsizlik: %4,9
Ekonomik büyüme: %4,7
Yoksulluk altında nüfus: %17,6
Enflasyon oranı: %2

İhracat Ortakları

Almanya %27,4, Çekya %6,4, Birleşik Krallık %6,4, Fransa %5,6, İtalya %4,9, Hollanda %4,4

Toplam: 224.6 Milyar dolar.

İthalat Ortakları

Almanya %27,9, Çin Halk Cumhuriyeti %8, Rusya Fed. %6,4, Hollanda %6, Avustralya %5,1, İtalya %5,3, Fransa %4,2, Çekya %4

Toplam: 223.8 Milyar dolar.

Sektörel Dağılım

Polonya’da, çalışanların sektörel dağılımı incelendiğinde gelişmiş bir ülke görünümündedir. Tarımda çalışanların oranı %11,5'tir. Sanayi sektöründe bu sayı %30,4, hizmet de ise %57,6’dır. Ancak GSYİH – menşei itibariyle sektörel dağılıma bakıldığında farklılıklar görülür; sanayinin payı %40,2, Hizmet sektörü %57,4, tarım ise oransal bakımdan %2,4’e düştüğü görülmektedir. Ülkenin toplam işgücü yaklaşık 17,6 milyondur.

ÜRETİM

Polonya'daki başlıca sanayi sektörleri: makine imalatı, demir-çelik, kömür madenciliği, kimyasal üretimi, gemi yapımı, gıda işleme, cam, içecek, tekstil sanayisidir. Ülkenin başlıca mekanik-elektrik mühendisliğe dayanan sanayi tesisleri; Wroclaw, Poznan, Bydgoszcz ve Yukarı Silezya'da bulunur. Tarımsal üretim açısından kimi mallarda AB ve Dünya'da önemli bir konumda olan Polonya'da tarım önemli bir sektördür. Üzüm, çavdar, ahududu, patates, patates, çilek, elma, soğan, şeker pancarı, buğday, süt ve domuz eti üretiminde Dünya çapında önde gelen bir ülkedir. Batı ve Güney bölümlerdeki verimli topraklarda mısır ve buğday üretilirken; Orta, Kuzey ve Doğu Polonya'da çavdar, patates ve hayvancılık öne çıkmaktadır. Yer-altı madenciliği açısından kömür, gümüş ve kükürt bakımından zengin kaynakları bulunsa da Polonya genel olarak yeraltı kaynakları açısından zengin bir ülke değildir.

T.C. Dış İşleri Bakanlığına göre; “İkili ticaret hacmimiz 2018 yılında 6.450 milyon dolara ulaşmıştır".

İthal ettiğimiz başlıca ürünler; Karayolu taşıtları için parçalar, dizel ve yarı dizel motorlar, otomobiller ve sığır eti (3.102 milyar dolar – 2019 yılı). Türkiye'deki Polonya yatırımları 78 milyon dolardır (2002-2018).

İhraç ettiğimiz başlıca ürünler; Otomobiller, karayolu taşıtları için parçalar, traktörler, toplu halde yolcu taşımaya mahsus motorlu taşıtlar, buzdolapları, tekstil ürünleri.(3.348 milyar dolar – 2018 yılı). Polonya'da Türkiye yatırımları 36 milyon dolardır (2002-2018).

İLETİŞİM VE ULAŞIM

Polonya Cumhuriyeti güçlü bir ulaşım altyapısına sahiptir. Ülke tren yolları örülmüş durumdadır. Hali hazırda bulunan ulaşım yolları modernleştirilmektedir. Ayrıca otoyollar konusunda nispeten geri kalmış olan Polonya, bu konuda da çalışmalarda bulunmakta olup, ülkenin büyük şehirlerini birbirine bölünmüş yollarla da bağlamaktadır. Ayrıca Polonya şehirleri hava-yolları vasıtasıyla Dünya'ya bağlanmış durumdadır.

100 kişi başına düşen telefon sayısı: 130.
İnternet kullanıcıları toplam nüfusun %73,7’sini oluşturmaktadır.
Havalimanı sayısı: 126 (2013), 87'si asfalt pistli.
Boru hatları: gaz 14.198 km; petrol 1.374 km.
Demiryollarının uzunluğu: 19,231 km.
Karayollarının uzunluğu: 420.000 km. (129.000 km’si asfaltsız)

Jan Andrzej Wendt

Polonya, Gdansk Üniversitesi Cografya Enstitüsü

Kaynakça bulma konusunda AkademikCografya.com'a verdiği desteklerden dolayı Jan A. Wendt'e teşekkür ederiz.

Yazar(lar)

Yusuf Mert Üstün

Editör(ler)

Muhammet Alan

Yayımlanma Tarihi

29.08.2019

Bu yazıyı kaynak göstermek için;

Üstün, Y.M. (2019). ?Gün? ?Ay? ?Yıl? tarihinde https://www.akademikcografya.com/polonya-cumhuriyeti, adresinden edinilmiştir.

KAYNAKLAR

Özey, R. (2015). Avrupa Coğrafyası. İstanbul: Aktif Yayınları.
Atasoy, E., Wendt, J. A., Soykan, A., & Berdenov, J. G. (2017). Coğrafya Perspektifinden Polonya Cumhuriyeti. İstanbul: Beta Yayınları.
Milliyet. (1993-1994). Thema Larousse, Tematik Ansiklopedi II.
Atasoy, E., Wendt, J. A., EGiNBAEVA, A. E., & IZENBAYEV, B. (2017). Coğrafya ve turizm penceresinden Mazur Göller Bölgesi. E. Atasoy & Jan A. Wendt (Ed.). Sosyal Bilimler Işığında Polonya Cumhuriyeti. (s. 511-522). İstanbul: Beta Yayınları.
Wendt, J. A., Więckowski, M., & Wiskulski, T. (2017). Polonya’nın Turizm hareketliliğindeki değişimler. E. Atasoy & Jan A. Wendt (Ed.). Sosyal Bilimler Işığında Polonya Cumhuriyeti. (s. 511-522). İstanbul: Beta Yayınları.
Efe, R., Atasoy, E., Barwiński, M., & Wendt, J. A. (2017). Polonya siyasetinde ulusal azınlıklar ve doğu komşuları.. E. Atasoy & Jan A. Wendt (Ed.). Sosyal Bilimler Işığında Polonya Cumhuriyeti. (s. 511-522). İstanbul: Beta Yayınları.
İstanbul: Beta Yayınları.
Aydın Kitaplar. (1991). Nemo Larousse.
Britannica, (2019). 21 Temmuz 2019 tarihinde https://www.britannica.com/place/Poland/The-Sudeten, adresinden edinilmiştir.
Mfa.gov, (2019). 21 Temmuz 2019 tarihinde http://www.mfa.gov.tr/polonya-ekonomisi.tr.mfa, adresinden edinilmiştir.
worldpopulationreview.com, (2019). 21 Temmuz 2019 tarihinde http://worldpopulationreview.com/countries/poland-population/cities/ adresinden edinilmiştir
Dünya Bankası, (2019). 21 Temmuz 2019 tarihinde https://data.worldbank.org/indicator/EN.ATM.CO2E.PC?locations=PL&most_recent_value_desc=true&view=map&year=2011, adresinden edinilmiştir.
WAP, (2018). 21 Temmuz 2019 tarihinde https://waqi.info/#/c/53.624/19.896/6z, adresinden edinilmiştir.
DELO, (2018). 21 Temmuz 2019 tarihinde https://delo.ua/econonomyandpoliticsinukraine/2-mln-ukraincev-rabotajut-v-polshe-mid-polshi-348345/, adresinden edinilmiştir.
Nationalww2museum.org, (2019). 21 Temmuz 2019 tarihinde https://www.nationalww2museum.org/students-teachers/student-resources/research-starters/research-starters-worldwide-deaths-world-war, adresinden edinilmiştir.
weatheronline, (2019). 21 Temmuz 2019 tarihinde https://www.weatheronline.co.uk/reports/climate/Poland.htm, adresinden edinilmiştir.
polishgreatness, (2018). 21 Temmuz 2019 tarihinde https://www.polishgreatness.com/curzonline.html, adresinden edinilmiştir.
OECD, (2019). 21 Temmuz 2019 tarihinde http://www.oecd.org/economy/poland-economic-snapshot/, adresinden edinilmiştir.
Marcin Piatkowski, (2018). 21 Temmuz 2019 tarihinde https://www.theglobalist.com/poland-economy-gdp-european-union/, adresinden edinilmiştir.
Eglé Fredriksson , (2019). 21 Temmuz 2019 tarihinde https://www.euronews.com/2019/06/25/how-poland-s-golden-age-of-economic-growth-is-going-unreported-view, adresinden edinilmiştir.
Gall, T. L. (2004). Worldmark encyclopedia of the nations. Gale.
Hobbs, J. J. (2008). World regional geography. Belmont: Nelson Education.
Ostergren, R. C. & Rice, J. G. (2004). The Europeans: a geography of people, culture, and environment. New York: Guilford Press.

Notlar

BAŞA DÖN