AKADEMİK COĞRAFYA

Von Thünen Arazi Kullanım Modeli

 

Şehirlerin varlığı, beşeri faaliyetleri derin etkilediğinden çevrelerindeki arazi kullanım biçimini şekillendirmektedir. Başka ifadelerle herhangi bir yerleşim daha varlığının en başında, büyüklüğü nispetinde etrafında yer alan arazi üzerinde çeşitli değişikliklere neden olur. Bu değişiklikler şüphesiz ki arazi kullanım pratikleri, uzaklık, rölyef, teknolojik ve finansal durum gibi pek çok farklı etmenin bir araya gelip oluşturduğu kombinasyonun sonucu olarak meydana gelir. Almanya’nın doğusunda Mecklenburglu bir toprak ağası, çiftçi ve amatör bir ekonomist olan Johann Heinrich von Thünen, kendi çiftliği ve çevresinde yaptığı gözlemler sonucu bahsi geçen etkileri anlamaya çalıştı. Yaptığı gözlemler ve çıkarımlar sonucu bir araziden elde edilebilecek verimin nasıl arttırabileceğini ve hali hazırdaki durumu oluşturan sebepleri anlamaya çalıştı. Çalışmaları sonucu 1826 gibi erken bir tarihte “Thünen Modeli” veya “İzole Devlet Modeli” olarak bildiğimiz bir model oluşturdu.

​

Kurduğu modelde arazi kullanım pratiklerin içyapısını anlamak ve konuma karmaşıklık katan fiziki ve sosyal unsurları dikkate almayarak basitliği sağlamak istediğinden bir takım dış etkileri dışarda tutarak modelini geliştirdi. Böylece kurduğu model evrensel bir yapıya bürünmüş oluyordu. Thünen’in modelini kurduğu yedi var sayım şunlardır;

​

• İzole devlette tarım faaliyetlerini ve ulaşımı etkileyebilecek bir topografik çeşitlilik yoktur.

​

• İzole devletin tamamında aynı iklimsel koşullar hâkimdir.

​

• İzole devlette topraklar verimsel açıdan eşittir.

​

• İzole devlette tek bir merkezi şehir vardır, şehrin ihtiyaçları şehir çevresindeki kırsal alandan karşılanır, izole devlet dışından ürün ithalatı yapılmaz.

​

• Nüfus uğraştıkları tarımsal üretimin ihtiyaçlarına göre dağılmış olup, aynı kültüre mensuptur. Böylece tarımsal üretimi etkileyebilecek (örneğin Müslümanların domuz yetiştirmemesi gibi) faktörler göz ardı edilmiş olur.

​

• İzole devlette yaşayan çiftçiler; karı maksimize etmeyi amaçlayan, ekonomik açıdan aktif ve ekonomik karar verme aşamasında ihtiyacı olan tüm bilgileri bilen ve en iyi üretim ve ticari kararları verebilen bir özellik gösterir. Böylelikle çiftçilerin bireysel yanlışlarının etkilerinden kurtulunmuş olur.  

​

• Ulaşım mesafeye göre artar ve üreticiler tarafından şehirdeki ticari noktalara doğru bir nakliyat gerçekleşir.

 

İlk bakışta bu varsayımlar oldukça manasız gelebilir nitekim bu şartları sağlayan bir alan bulmak Thünen’in yaşadığı dönem de bile oldukça zorlu bir iştir. Ancak beşeri ve fiziki faktörler bu şekilde kısıtlandığında ortaya çıkan sonuçta toprak kullanımının şehirlere olan mesafeye göre nasıl bir görünüm oluşturduğu sonucu ortaya çıkar. Nitekim Thünen, mesafenin ve mesafeye bağlı artan maliyetlerin arazi kullanımı üzerindeki oluşturduğu etkiyi gözlemleme fırsatı bulmuştur. Bugün bu etkiyi her yerde görmek mümkündür. Thünen, modelinde bu etkiyi açıkça göstermiş ve kendi döneminin şartlarına göre bir yerleşim biriminin çevresindeki arazi kullanımının –teoride- nasıl etkilediğini ortaya koymuştur.

​

Thünen’in ulaştığı bulgulara göre merkez şehrin ihtiyaçlarına binaen şehrin çevresinde merkeze olan uzaklığa göre kimi halkalar oluşur. MX bir ürünün mesafe başına nakliye maliyeti olsun, MDomates > MElma > MBuğday[1] ise maliyeti kısmak için taşıması en pahalı olanın en kısa sürede taşınması gerekir. Öyleyse bu üç örnekte pazara en yakın tarım alanına sırasıyla domates, elma ve buğday ekilmesi en karlı strateji olacaktır. Sonuçta bu durum mesafeye bağlı olarak pazarın etrafından üretim halkaları oluşacaktır ve halkaların her biri birbirinden farklı üretim stratejileri geliştirilecektir. Thünen’in halkaları olarak bilinen bu kuşaklardan ilki şehre en yakın olandır. Birinci halkanın pazara olan yakınlığı; ulaşımda zaman ve maliyeti düşürdüğünden artan rekabete binaen şehrin dışındaki en değerli alanlar bu kısımda yer almaktadır. Yüksek toprak değerinden kaynaklı olarak burada en fazla gelir getirecek ve çok hızlı bozulan sebzeler ile taze süt üretimi yoğun olarak yapılır. Modelin ortaya atıldığı dönemde bu maddelerin uzun mesafeler taşınmasını sağlayacak teknolojik alt-yapının bulunmaması Thüneni bu şekilde düşünmeye itmiştir.

​

Bu halkayı pek çok şehirde görmek -özellikle geçmiş zamanlarda- oldukça mümkündür. Örneğin İstanbul 1500 yılı aşkın zamandır böyle bir kuşağa sahiptir. Konstanin suru ile II. Theodosios suru (günümüzde nispeten ayakta kalmış olan tahkimatlar) arasında kalan kısım bağlar ve bahçelerle kaplanmış bir alan olup şehrin sebze üretimini yapmaktaydı. Osmanlı döneminde de devam eden bu üretim, şehrin bu alanlara doğru genişlemesiyle büyük ölçüde yok olmuştur. “Yedikule Bostanları” olarak bilinen alan bu eski bağ-bahçe alanından geri kalanlardır. Günümüzde İstanbul surlarının dış kesiminde Yedikule’den Topkapı’ya yapılacak bir yolculukla bu bostanlar görülebilir. Benzer şekilde şehir merkezine yakın bir alanda kurulmuş Çengelköy’de salatalık üretimi ile meşhur olmuş bir alandı, lakin günümüzde şehrin içinde kalmış olduğundan Çengelköy’deki salatalık üretimi İstanbul şehrinin hemen yakınındaki Yalova’ya kaymış durumdadır.