KELT DÄ°LLERÄ°
Yazar: Yusuf Mert ÜSTÜN
Editör: Muhammet ALAN
Yayımlanma Tarihi: 23.03.2019
Kelt Dilleri
Kelt Dilleri’nin anavatanı belli deÄŸildir, kesin olmayarak Bronz Çağı’nda Avrupa’nın iç kısımlarında yaÅŸamış olan “Urnfield kültürü” ile iliÅŸkilendirilir ancak Eski Yunan ve Latin kaynaklarında en erken isimlendirilmiÅŸ olan Keltler, iki büyük, Demir Çağı Orta Avrupa kültürü olan “Hallstatt” ve “Le Teneler’dir”. Bu iki kültürün hüküm sürdüÄŸü yıllarda (M.Ö. 7-3 yy), Kelt Dilleri çok geniÅŸ bir alanda konuÅŸulmaktaydı. Göçler vasıtasıyla yayıldığı alanlar Batı’da Ä°berya, Biritanya Adaları ve Atlantik sahili; DoÄŸu’da ise Tuna boyunca Balkanlar ve hatta Anadolu’nun iç kesimlerini kapsamaktaydı.
​
Roma Ä°mparatorluÄŸu’nun yükseliÅŸiyle birlikte Avrupa anakarası üzerinde etkisi giderek zayıflayıp yok olan Kelt Dilleri, Roma’nın 5. asırda Britanya’dan çekilmeye baÅŸlamasıyla birlikte kendini Büyük Britanya’nın doÄŸu kıyılarına yerleÅŸen “Cermenik” topluluklarla karşı – karşıya bulmuÅŸtur. DoÄŸrudan Roma tarafından yönetilmemiÅŸ Ä°rlanda’dan gelen yine Kelt dili konuÅŸan topluluklardan yerleÅŸimcilerin Büyük Britanya’nın kuzeybatı kıyıları boyunca yerleÅŸmeleri ile üzerlerindeki baskılar artan kimi Kelt topluluklarından bazıları günümüz Fransa’sındaki Bretanya’ya yerleÅŸmiÅŸlerdir. Bu olay neticesinde Kelt dilleri Avrupa anakarasına geri dönmüÅŸtür.
​
“Insular Kelt Dilleri” (Adalı Kelt Dilleri), kuzeydoÄŸudan gelen Angıllar ve Saksonların başını çektiÄŸi Cermenik toplulukların göçleri ile Büyük Britanya adasının batı kıyılarına doÄŸru çekilmeye baÅŸladı. Bu geri çekilmeden önce, özellikle Britonik Kelt dilleri (Günümüz Galce, Bretonca ve Kernevekçesi’nin dâhil olduÄŸu dil grubu) ada genelinde yaygın biçimde konuÅŸuluyordu. Benzer bir durum Ä°rlanda adasında da görülmüÅŸtür, bu ada da kuzeydoÄŸu ve doÄŸu kıyıları baÅŸta olmak üzere gittikçe etkisi zayıflayan Kelt dilleri, Ä°rlanda adasının batı kıyıları baÅŸta olmak üzere bazı dar alanlara sıkışmıştır. Günümüzde bahsi geçen bu geri çekilmenin Kelt dilleri üzerindeki etkilerini görmek mümkündür, UNESCO tarafından yapılan deÄŸerlendirmeye göre Galce haricindeki Kelt dilleri, “nesli tükenmekte olan” lisanlar olarak sınıflandırılmıştır. Bugün bağımsız Ä°rlanda'da bile Ä°ngilizce'nin büyük etkisi devam etmektedir.
​
​​Kelt Dilleri'nin Dağılışı Haritası; Versiyon I, Versiyon II, Versiyon III
Kelt Dilleri Ağacı
Britonik Diller
​
Galce - Cymraeg - welsh (Karşılık gelen ISO 639-3 kodu: cym)
​
​
Galce; Kelt dilleri içerisinde yaklaşık 700 bin kiÅŸi ile en kalabalık konuÅŸan sayısına sahip olandır, bu sebepten dolayı yok olma tehlikesi olmayan tek Kelt dilidir. Ancak Ä°ngilizce’yle birlikte resmi dil olduÄŸu Galler’de bile Galce konuÅŸabilen nüfusun oranı ve sayısı giderek azalmaktadır 2011 yılında nüfusun yalnızca %19’u - yaklaşık 562 bin kiÅŸi - tarafından konuÅŸulan dil, 2001’de nüfusun %20,5’i yani yaklaşık 576 bin kiÅŸi tarafından konuÅŸulabilmekteydi. Yani 10 yıl gibi nispeten kısa bir sürede bile 14 bin kiÅŸi kadar konuÅŸan kaybetmiÅŸtir. Ulusal Ä°statistik Bürosu’na göre, Galler halkının Galce; konuÅŸabilen, yazabilen ve okuyabilen sayısı 2011 yılında yalnızca 431 bin kiÅŸidir - %14,6 - 10 yıl içerisinde bu özelliklere sahip nüfusun hem oransal - %1,7 - hem de sayısal olarak - 27 bin kiÅŸi - azaldığı kayda geçmiÅŸtir. Bu durum Galce’nin genç nesiller arasında daha az bilindiÄŸini ve oranların bu ÅŸekilde devam etmesi durumunda diÄŸer Kelt dilleri gibi “nesli tükenmekte olan” diller sınıfına girebileceÄŸini göstermektedir.
​
BirleÅŸik Krallık içinde Galler dışında özellikle Ä°ngiltere’de yaÅŸayan ve Galce konuÅŸabilen 110 bin kiÅŸi olduÄŸu tahmin edilmektedir. Ağırlıklı olarak Ä°ngiliz Milletler TopluluÄŸu ülkeleri baÅŸta olmak üzere pek çok Gal kökenlinin BirleÅŸik Krallık dışında yaÅŸadığı bilinmektedir. Galce’nin, Galli diasporası içinde konuÅŸulma oranları çok yüksek olmamakla birlikte, kimi dar alanlarda dil yaÅŸamaya devam etmektedir. Bu topluluklardan belki de en ilginç olanı Arjantin’de yaÅŸamaktadır. Patangonya bölgesindeki Chubut vilayetine yaklaşık 150 yıl önce yerleÅŸmeye baÅŸlayan Gallilerin soyundan gelenlerin sayısının 50 bin kiÅŸiyi bulduÄŸu tahmin edilmektedir. Bu topluluÄŸun içinde yaklaşık 5 bin kiÅŸi Galce konuÅŸabilmektedir. Galler hükümetince desteklenen “Galce dili Projesi” ile birlikte Patongonya Gallilerine dil eÄŸitimi verilmektedir. Gal diasporasının en kalabalık olduÄŸu ülkelerden biri 1.777.162 (2013) kiÅŸiyle ABD’dir, ancak Galce dilini konuÅŸabilen 5 yaşından büyüklerin sayısı yalnızca 2,655’tir. 474,805 Gal kökenlinin yaÅŸadığı Kanada’da ve 125,597 Gal kökenlinin yaÅŸadığı Avusturalya’da da Galce konuÅŸabilen nüfusun sayısı ABD’deki duruma benzer bir ÅŸekilde oldukça azdır.
​
Kernevekçe - Kernowek - Cornish (Karşılık gelen ISO 639-3 kodu: cor)
​
Kernevekçe; BirleÅŸik Karallık’a baÄŸlı Ä°ngiltere’nin güneydoÄŸusunda yer alan “Cornwall” ya da Kernevekçe adıyla Kernow’da konuÅŸulan bir dildir. Ancak 500 bini aÅŸkın nüfusa sahip bu bölgede bile yaygın biçimde konuÅŸulan bir dil deÄŸildir, zira toplam Kernevekçe konuÅŸabilenlerin sayısı 3000 ila 2000 kiÅŸi arasındadır. 2011 yılında yapılan BirleÅŸik Krallık nüfus sayımına göre Galler ve Ä°ngiltere’de yaÅŸayanların içinde 600’ü kendi dilerinin Kernevekçe olduÄŸunu bildirmiÅŸtir. Bu 600 kiÅŸinin 500’ü Cornwall’da yaÅŸamaktadır.
​
Kernevekçe 7. yüzyılda, Galce’den ayrılmaya ve farklılaÅŸmaya baÅŸladı ancak ilk yazılı örneklerini 9. yüzyılda verdi. Ä°lerleyen asırlarda Anglo-Sakson’ların göçleri ve bölgeyi fethetmeleri ile paralel bir ÅŸekilde giderek konuÅŸulma alanı daralmaya baÅŸladı. Yerini zaman içerisinde Ä°ngilizce’ye bırakan Kernevekçe, son anadili Kernevekçe olan konuÅŸanını 1777’de kaybetti. Anadili Kernevekçe olan son kiÅŸinin adı Dolly Pentreath’dir.
​
Kernevekçe her ne kadar “ölmüÅŸse” de yazılı metinlere sahip olması onu yok olmaktan kurtardı. Henry Jenner onu tekrar canlandırmak için çalışmalarda bulunan ilk kiÅŸi oldu ve 1904’te bir Kernvekçe kitap yayımladı. Henry Jenner’i farklı kiÅŸiler takip etti ve dil üstünde çalışmalarda bulundu; sözlükler, kitaplar basıldı. Artık anadili olarak Kernevekçe konuÅŸan kimse olmasa bile Kernevekçe onu yaÅŸatmaya çalışan az sayıda insanın çabaları sonucu varlığını sürdürmektedir. Ayrıca Ä°ngilizce’nin “Anglo-Cornish” diyalektinde bazı Kernevkeçe kelimelere hala rastlanabilmektedir.
​
Bretonca - Brezhoneg - Breton (Karşılık gelen ISO 639-3 kodu: bre)
​
Bretonca; Fransa’nın batısındaki Bretonya’da konuÅŸulan bir Kelt dilidir. Kernevekçe ve Galce’yle birlikte Britonik alt dil ailesini oluÅŸturur. Kelt dillerinin; Roma devrinde, Avrupa anakarasındaki yayılış alanın küçülerek yok olmasının ardından, tekrar Britanya’nın güneydoÄŸusundan yapılan göçler vasıtasıyla Armorica Yarımadası'na 5. ve 6. yüzyılda yerleÅŸen yerleÅŸimciler tarafından bu bölgede yayıldı. Bu bölge günümüzde Bretonya (Bretonca: Breizh, Fransızca: Bretagne & Ä°ngilizce: Brittany) olarak bilinir. Bu bölge dışında az sayıda da olsa Pays de Nantes’de de Bretonca konuÅŸabilenler bulunur.
​
Bretonca’nın Avrupa anakarasına 5. ve 6. yüzyılda yayılmasının asıl sebebi, Britanya’daki diÄŸer Kelt dillerini de etkileyen Anglo-Sakson göç ve fetihleriydi. Bretonya’da yaygın biçimde yüzyıllarca konuÅŸuldu ve kendi zengin edebiyat örneklerini verdi ancak zaman içerisinde Fransızca yarımadanın doÄŸusundan batısına doÄŸru yayıldı. Bu süreç zarfından Bretonca etkisini yavaÅŸ-yavaÅŸ kaybetmeye baÅŸladı.
​
Günümüzde 3 milyonu geçen nüfusa sahip Bretonya’da 35 bini günlük konuÅŸma dili olmak üzere yaklaşık 210 bin kiÅŸi tarafından konuÅŸulabilen bir dildir. Günümüzde konuÅŸmadaki bu oransal düÅŸüÅŸün asıl sebeplerinden biri de Bretonca’nın, 1880’lerden 1951’e kadar okullarda yasaklanması ve konuÅŸan çocuklara ceza verilmesinden kaynaklıdır. 1951’den sonra bu uygulamalar kaldırılmış olsa da günümüzde Bretonya’da, Bretonca’nın resmi bir statüsü yoktur. Bretonca, UNESCO tarafından nesli tükenmekte olan dil olarak sınıflandırılmasına raÄŸmen 1980’lerden bu yana bilingual okullar ve ilgisi artan yetiÅŸkinlerle “yeni bir dinamiÄŸe” sahiptir.
Gal Dilleri
​
Ä°skoçça – Gàidhlig - Scottish Gaelic (Karşılık gelen ISO 639-3 kodu: gla)
​
Gal dili Ä°skoçça (Scottish Gaelic) ve Cermen dili Ä°skoçça (Scots language), Türkçe’de aynı isimle anılmalarından dolayı bir birleriyle karıştırılabilir. Ä°ki dil de Ä°skoçya’da konuÅŸulur, Kuzey Ä°skoçya’da konuÅŸulan Kelt dili Ä°skoçça bölgede daha eskidir ancak çok daha az kiÅŸi tarafından konuÅŸulur. Dilin günümüzdeki konuÅŸma alanına yayılması 4. yüzyılda Ä°rlanda'dan gelen göçler vasıtasıyla olmuÅŸtur. Ä°skoçça 9. yüzyıla kadar bölgedeki daha eski diller olan Piktçe ve diÄŸer Britonik Kelt Dilleri'nin yerinin aldı. 11. yüzyılın baÅŸlarında Ä°skoçça, günümüz Ä°skoçya'sında yaygın bir biçimde konuÅŸulmaktaydı. 11. yüzyılın son dönemlerinde DoÄŸu Ä°skoçya'da Northumbria Ä°ngilizcesi, Ä°skoçça'nın yerini aldı. 14. yüzyılda Cermen dili Ä°skoçça'nın (Scots) Ä°skoçya'nın resmi hukuk ve yönetim dili haline gelmesiyle Ä°skoçça'nın alansal daralışı devam etti, ayrıca bu duruma Kanada gibi deniz aşırı topraklara yapılan göçler de eklendi.
​
Günümüzde ise Ä°skoçça, Ä°skoç yüksek ülkesi ve batı adalarında konuÅŸulur, ancak Glasgow ve Edinburgh gibi büyük Ä°skoçya ÅŸehirlerinde de konuÅŸulmaktadır. Ä°skoçya’da yaklaşık 90 bin kiÅŸi Ä°skoçça hakkında kimi bilgilere sahiptir, ancak 60 bin kiÅŸi dili akıcı bir ÅŸekilde konuÅŸabilmektedir. Ä°skoçya nüfusunun 5 milyonun üzerinde olmasından dolayı rahatlıkla söyleyebiliriz ki dil, Ä°skoçya’da bile yaygın bir kullanıma sahip deÄŸildir. Kendi dillerinde “Alba” dedikleri Ä°skoçya dışında; Canada’da Nova Scotia ve Prince Edward adasında da konuÅŸulmaktadır. Galce’ye benzer ÅŸekilde; ABD, Avusturalya ve Yeni Zellanda gibi ülkelerde de kimi küçük topluluklar tarafından konuÅŸulmaktadır.
​
Man Dili/Manskça – Gaelg/Gailck - Manx (Karşılık gelen ISO 639-3 kodu: glv)
​
Man Dili, Ä°rlanda Denizi'nde bulunan Man Adası’nda – kendi dillerinde, Ellan Vannin – 18. yüzyıla kadar yaygın bir biçimde konuÅŸulan, bir kelt dilidir. 5. yüzyılda, Ä°rlanda’dan Büyük Britanya’nın kuzey kesimlerine yerleÅŸmeye baÅŸlayan yerleÅŸimciler vasıtasıyla Man Adası’na yayılmıştır. Bu tarihten önce adada muhtemelen Britonik Kelt dilleri konuÅŸulmaktaydı. 13.-14. asırlarda Manskça’yı çeÅŸitli kelimeler vererek etkilemiÅŸ Norse’ların Man Adası’ndaki krallıklarının çökmesinden sonra; Manskça, Ä°ngilizce’nin tesiri altında kalmaya baÅŸlamasına raÄŸmen ayrı bir dil olarak yaÅŸamaya devam etti ve ilk yazılı eserini 16. yüzyılda verdi. Ancak 17. yüzyıla gelindiÄŸinde; okullardaki Ä°ngilizce eÄŸitim, adadan dışarı yapılan göçler ve Ä°ngiltere ile artan etkileÅŸim, Manskaça’yı - konuÅŸulma oranını - geriletmeye baÅŸladı. 19. yüzyılda konuÅŸulma oranındaki azalış hızı, Ä°ngilizce öÄŸrenme konusundaki zorlamalarla birleÅŸti. Azalış eÄŸilimi devam etti ve 1974 yılında, 97 yaşında hayata gözlerini yuman Edward Maddrell, Manskaça anadilli son kiÅŸi oldu. Zamanla gerçekleÅŸen çöküÅŸ ve ölüm yine de bir son olmadı. 19. yüzyılda çeÅŸitli Manskça yazılar yayımlandı. 1981 yılındaki nüfus sayımında Manskça dahil bile edilmemiÅŸken, 2011 yılındaki nüfus sayımında 1823 kiÅŸi (%2) Manskça bildiÄŸini ilan etmiÅŸtir. Dili akıcı bir biçimde konuÅŸabilenler birkaç yüz kiÅŸiyi geçmese bile Manskça yaÅŸamaya devam etmektedir.
​
Günümüzde Manskça, Man Adası’nın - okullarda da öÄŸretilen - resmi dillerinden biridir. Man Adası Hükümeti resmi internet sitesinde Manskça hakkında ÅŸu sözlere yer verilmektedir; “...Man dili, ada kimliÄŸinin en belirgin göstergelerindedir. Yol ve ofis isimleri çift dillidir ve Ballabeg (küçük ev sahipleri) ve Ballasalla (SöÄŸüt aÄŸaçlarının Yeri) gibi yerel yer isimlerinde de görülür. Cain, Kinley, Kelly ve Quilliam gibi birçok yerel soyadı da, Ada'nın Galli kimliÄŸini yansıtımaktadır…”
​
Ä°rlandaca – Gaeilge - Irish (Karşılık gelen ISO 639-3 kodu: gle)
Ä°rlandaca, çoÄŸunlukla Ä°rlanda Adası’nda – kendi dillerinde, Éire – konuÅŸulan, bir kelt dilidir. Ancak Ä°rlanda dışında ABD, Kanada ve Avustralya’da da konuÅŸanlar bulunabilinmektedir. Ancak en yoÄŸun konuÅŸulduÄŸu ve resimi dil olduÄŸu Ä°rlanda Cumhuriyeti’nde bile çok yaygın bir kullanıma sahip deÄŸildir. Öyleki 2016 nüfus sayımında Ä°rlandaca konuÅŸabildiÄŸini söyleyen 1.76 milyon kiÅŸiden yanlızca 73 bini, Ä°rlandaca’yı günlük olarak kullandığını söylemiÅŸtir. Ancak genelde Ä°rlanda’nın batı sahilinde yer alan ve “Gaeltacht” olarak bilinen kimi alanlarda hala Ä°rlandaca, Ä°ngilizce’nin önünde ilk dildir. Ä°rlandaca’nın 4. yüzyıldan beri yazılı örneklere sahip eski bir dil olmasına karşın, yerini Ä°ngilizce’ye bırakması 17. ila 20. yüzyıla denk gelmektedir. Özellikle “Ä°rlanda Patates Kıtlığı” sırasındaki nüfus düÅŸüÅŸü ve dışarıya devam eden göçler, Ä°rlandaca konuÅŸan nüfusu olumsuz etkilemiÅŸtir.
​​
Bu yazıyı kaynak göstermek için;
​
-
Üstün, Y.M. (2019). ?Gün? ?Ay? ?Yıl? tarihinde https://www.akademikcografya.com/kelt-dilleri​, adresinden edinilmiÅŸtir.
​
KAYNAKLAR
​​
-
MacAulay, D. (Ed). (1992). The Celtic Languages. Cambridge: Cambridge University Press.
-
Hywel, M.J. (2012). A Statistical Overview of The Welsh language. Cardiff: Welsh Language Board.
-
gsi.gov.uk (2011). 2011 Census: Key Statistics for Wales, March 2011.
-
Katzner, K. (2002). The Languages of the World. New York: Routledge.​​
-
wales.com, (2018). 20 Aralık 2018 tarihinde http://www.wales.com/Patagonia, adresinden edinilmiştir.
-
unesco.org, (2018). 20 Aralık 2018 tarihinde http://www.unesco.org, adresinden edinilmiştir.
-
homeaffairs.gov.au, (2018). 22 Aralık 2018 tarihinde https://www.homeaffairs.gov.au/LifeinAustralia/Documents/MulticulturalAffairs/united_kingdom.pdf#search=Welsh, adresinden edinilmiştir.
-
britishcouncil.org, (2018). 22 Aralık 2018 tarihinde wales.britishcouncil.org, adresinden edinilmiştir.
-
Britannica. (2019). 20 Mart 2019 tarihinde https://www.britannica.com/topic/Breton-language, adresinden edinilmiÅŸtir.
-
omniglot.com, (2019). 20 Mart 2019 tarihinde https://www.omniglot.com/writing/breton.htm, adresinden edinilmiÅŸtir.
-
omniglot.com, (2019). 1 Nisan 2019 tarihinde https://www.omniglot.com/writing/gaelic.htm, adresinden edinilmiÅŸtir.*
-
brezhoneg.bzh, (2019). 20 Mart 2019 tarihinde http://www.fr.brezhoneg.bzh/, adresinden edinilmiÅŸtir.
-
factfinder.census.gov, (2018). 22 Aralık 2018 tarihinde https://factfinder.census.gov/faces/tableservices/jsf/pages/productview.xhtml?pid=ACS_12_1YR_B04003&prodType=table, adresinden edinilmiştir.
-
statcan.gc.ca, (2018). 22 Aralık 2018 tarihinde https://www12.statcan.gc.ca/census-recensement/index-eng.cfm, adresinden edinilmiştir.
-
statswales.gov.wales, (2018). 22 Aralık 2018 tarihinde https://statswales.gov.wales/Catalogue/Welsh-Language/welshspeakers-by-localauthority-gender-detailedagegroups-2011census, adresinden edinilmiştir.
-
omniglot.com, (2018). 12 Nisan 2019 tarihinde https://www.omniglot.com/writing/manx.htm, adresinden edinilmiÅŸtir.*
-
gov.im, (2018). 12 Nisan 2019 tarihinde https://www.gov.im/, adresinden edinilmiÅŸtir.*
-
omniglot.com, (2018). 23 Nisan 2019 tarihinde https://www.omniglot.com/writing/irish.htm, adresinden edinilmiÅŸtir.*