HERMEROBİ SEVİYELERİ
Yazar: Yusuf Mert ÜSTÜN
Editör: Muhammet ALAN
Yayımlanma Tarihi: 14.03.2021
Anahtar Kelimeler
# Hemerobi
# Ekoloji
# Antropojenik Etkiler
Hemerobi Nedir?
Hemerobi, Yunanca “evcilleştirilmiş, ehlileştirilmiş, yetiştirilmiş” anlamlarına gelen “hemeros” kelimesinden türetilmiş bir terimdir. Etimolojik anlamından da rahatlıkla anlaşılabileceği üzere hemerobi, doğal bir yapı üzerinde insan etkisiyle oluşmuş bir durumu tanımlar. Burada kastedilen doğal yapı, insan etkisiyle derin bir şekilde değişime uğrayan ekolojik çevredir. Esasında hemerobi terimi ilk olarak Helsinki Üniversitesinde görev yapmış Fin bir botanikçi olan Arvo Jaakko Juhani Jalas tarafından 1955 yılında ortaya atıldı. Jalas, bitki türlerini neofit[1] türlerdeki pay derecesine göre sınıflandırmak için hemerobiyi kullandı. Zamanla terim yalnızca botanik için kullanılan bir terim olmaktan çıkarak geosferi de kapsamaya başladı. Ancak günümüzde, ekologlar tarafından ormanlık olmayan alanlara atıfta bulunulurken hala kullanılmaktadır. İlerleyen yıllarda (1970’ler) Alman botanikçi, jeolog ve ekolojist Herbert Sukopp hemerobi derecesini “kasıtlı olsun ya da olmasın tüm insan müdahalelerinin ekosistemler üzerindeki etkilerinin bütünleyici bir ölçüsüdür. Hemerobi derecesi, belirli bir alan ve orada yaşayan organizmalar üzerindeki etkinin sonucudur" şeklinde tanımladı. Bu noktalardan yola çıkarak hemerobi derecesini çevre üzerindeki beşeri etkinin şiddetine göre sınıflandırması olarak tanımlayabiliriz. Nitekim bu şiddet arttıkça hemerobi derecesi de artar.
Neofit ve terapötik[2] türlerin oranı, morfolojik ve kimyasal toprak özellikleri ve arazi kullanım türleri kısacası beşeri etkinin doğal çevrede bıraktığı izler hemerobi derecesini ölçmekte kullanılan indikatörlerdir. Bu nedenle, Susanne Wınter hemerobiyi “hemerobi, peyzajlar (landscape) veya habitatlar üzerindeki antropojenik etkinin entegre bir ölçüsüdür” şeklinde tanımlamıştır. Esas alınan bu etkenlerin şiddet derecesine göre doğal olandan ve doğal olmayana (ve tersine) oluşan hemerobi seviyeleri bulunmaktadır. Bunlar sırasıyla (tamamen doğal olandan yapaya) ahemerobik, oligohemerobik, mezohemerobik, euhemerobik, polihemerobik ve metahemerobik seviyelerdir.
Ahemerobi (Doğal Peyzaj)
İç işleyişlerinde İşleyişleri doğrudan insan etkisi altında olmayan temelde kendi kendini düzenleyen sistemlerdir. İnsan etkisinden münezzeh bu sistemler sistemlere ekolojide doğal ekosistemler olarak tanımlanır. Dünya üzerinde ahmerobik alanlar oldukça kısıtlıdır. Nitekim yerküre üzerindeki ücra noktalarda bile zayıf da olsa insan etkisi görmek mümkündür. Örneğin Avrupa kıtasında kıtanın en yüksek dağlarının doruk kısımları ve kutup bölgesine yakın kuzey bölgeler dışında ahemerobik alanlara rastlamak oldukça zordur. Bu bölgelerdeki başlıca beşeri (antropojenik) etkiler hava veya su kirliliğinin bölgeye tesiri sonucu oluşur. Bu ücra bölgelerde yapılan madencilik ve enerji kaynağı arama faaliyetleri ise ahmerobik bölgelerin ekolojik dengesini bozan en büyük etkenlerdir.
Oligohemerobi (Biraz Değiştirilmiş Peyzaj)
Bu tür peyzajlarda, sadece küçük bir insan etkisi gözlenir. Antropojenik etkiler henüz sistemin dengesini tamamen bozmamıştır. Bu yüzden beşeri etki ortadan kalkarsa doğal sistem kısa bir süre içinde neredeyse mükemmel bir şekilde iyileşebilir ve kendi kendini düzenleme yeteneğini yeniden kazanabilir. Bu peyzaj tipi genellikle düşük yoğunluklu nüfusa sahip kırsal alanlarda karşımıza çıkar. Bu bölgelerde doğa üzerinde çok az değişiklik yapılmıştır. Örneğin sürekli yerleşimin olmadığı yayla alanları oligohemerobik alanlardır.
Ian Wong "Moraine Gölü, Kanada"
Justin Kauffman "Bali, Endonezya"
Mezohemerobi (Yarı Doğal Peyzaj)
Mezohemerobik alanlar yarı doğal yarı antropojenik bir yapıdadır. İnsan kullanımının azalmasıyla da orijinal fiziksel koşullarına geri dönebilir. Beşeri ve doğal etkilerin birbirine yakın derecede önemli olduğu bu alanlar ayrıca manipüle edilmiş peyzajlar olarak da bilinir. Ortalama derecedeki insan etkisi kendisini drenaj yapısını değiştiren suyolları, plantasyonlar ve karayolları çevresindeki düzenlemelerle gösterir. Ayrıca bataklık alanların kurutulması, tarım alanlarının açılması gibi gayet yaygın şekilde uygulanan pratiklerle de karşımıza çıkar. Bu yüzdendir ki mezohemerobik alanlar oldukça yaygındır. Genelde az nüfuslu kırsal bölgelerin pek çoğunu rahatlıkla mezohemerobik alanlar olarak tanımlayabiliriz.
Euhemerobi (Doğallıktan Çıkmış Peyzaj)
Mezohemerobik alanların daha fazla insan etkisinde kalmış halidir. Bu peyzajda doğal elementler beşeri unsurlara kıyasla daha zayıf bir durumdadır. Kırsal bölgelerdeki yerleşimlerin yakınlarında bulunan seraların yoğunlaştığı bölgelere benzer şekilde insani şekillerin doğal olanlara kıyasla baskın olduğu alanalar euhemerobik alanlardır.
Tomasz Filipek "Trzebiatów, Polonya"
Mitchell Orr "İngiltere, Birleşik Krallık"
Polihemerobi (Doğaya Yabancı Ekosistemler)
Euhemerobik alanlara benzer olarak antropojenik etkinin doğal etkenleri bastırdığı peyzajlar, polihemerobik alanlar olarak sınıflandırılır. Euhemerobik alanlara benzer olarak bu kategoriye göre sınıflandırılan peyzajların işleyişi, neredeyse her yerde kalıcı insan faaliyetlerinden kaynaklanmaktadır. Bu demektir ki çevresel unsurlar (drenaj, vejetasyon, topografya) insanlar tarafından kurgulanmıştır. Kırsal bölgelerde bulunan köyler ve küçük kasabalar polihemerobik alanlara örnektir.
Metahemerobi (Antropojenik/Yapay Peyzaj)
Antropejenik etkenler sonucu şekillenmiş ve işleyişi neredeyse tamamen beşeri amaçlar sonucu şekillenmiş ekosistemler metahemerobik alanlar olarak sınıflandırılır. İnsan tarafından şekillendirilmiş yoğun nüfuslu alanlarda manipüle edici etkiler ortadan kalksa bile doğal ekosistemin kısa vadede dönüşü çok zor bir ihtimaldir. Doğanın kendini yenilemesi oldukça uzun zaman alacaktır. Ayrıca yerel şartlar insan tarafından değiştirildiğinden tam olarak ilk (beşeri etkiden önceki hal) şekil oluşamaz. Ayrıca bu bölgelerde doğal çevresel unsurları tespit etmek bile oldukça zorludur. Kent içinde kalan bir tepenin topografya yüzeyi yerleşimler sebebiyle tanınmayacak bir hale bürünebilir. Yapay peyzajları bugün yüksek yoğunluklu nüfusa sahip Dünya kentlerinde görmek oldukça mümkündür.
Joss Woodhead "Hallstatt, Avusturya"
Andrea Cau "New York, ABD"
Bahsettiğim bu ekosistemler arası kesin sınırlar koymak ve doğayı sınıflamak bu yazının amaçlarından değildir. Ancak antropejenik etkinin topografya, vejetasyon vb. çok çeşitli alanlarda kendini farklı seviyelerde gösterdiğini ve hemen-hemen yer kürenin –en ücra noktaların bile- insan tesiri altında kaldığı gösterdiği unutulmamalıdır. NASA, sosyoekonomik veri ve uygulama merkezi (SEDAC) tarafından hazırlanmış “küresel insan ayak izi” haritalarında bu katmanlılığı görebiliriz. Ulaşım yolları, nüfus, endüstri ve benzeri beşeri unsurların doğa üzerinde bıraktığı etki bölgeden bölgeye oldukça farklılık göstermekle beraber oldukça yaygındır. Örneğin Google Earth tarafından hazırlanmış videoda görülebileceği üzere oldukça ücra bir bölge olmasına karşın Amazon bölgesinin tarıma açılması ahemerobik peyzajı silmektedir.
NASA, SEDAC "Küresel İnsan Ayak İzi"
Google Earth "Amazon deforestation animation in Google Earth"
KAYNAKLAR
-
NASA|SEDAC. (2004). Https://Sedac.Ciesin.Columbia.Edu/. Maps » Global Human Footprint (Geographic), v2: https://sedac.ciesin.columbia.edu/data/set/wildareas-v2-human-footprint-geographic/maps
-
WORD FINDER. (2020). What Does Hemeroby Mean. https://findwords.info/term/hemeroby#:%7E:text=Hemeroby%2C%20or%20hemerochora%20is%20a,influence%20on%20a%20natural%20environment.
-
Steinhardt, U., Herzog, F., Lausch, A., Müller, E., & Lehmann, S. (1999). Hemeroby index for landscape monitoring and evaluation. Environmental indices, system analysis approach, 237-254.
-
Csorba, P. (2010). Anthropogenic geomorphology and landscape ecology. In Anthropogenic Geomorphology (pp. 39-52). Springer, Dordrecht.
-
Winter, S. (2012). Forest naturalness assessment as a component of biodiversity monitoring and conservation management. Forestry, 85(2), 293-304.
-
Oxford Reference. (2020). Therophyte. https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/oi/authority.20110803103911879#:%7E:text=Therophytes%20are%20annual%20plants%20that,deserts%20and%20other%20arid%20regions.
-
The Merriam-Webster.com Dictionary. (2020). Neophyte. https://www.merriam-webster.com/dictionary/neophyte
Notlar
[2] Terofitler ömürleri kısa periyodları kapsayan yıllık bitkilerdir.