HERMEROBÄ° SEVÄ°YELERÄ°
Yazar: Yusuf Mert ÜSTÜN
Editör: Muhammet ALAN
Yayımlanma Tarihi: 14.03.2021
Anahtar Kelimeler
# Hemerobi
# Ekoloji
# Antropojenik Etkiler
​
Hemerobi Nedir?
​
Hemerobi, Yunanca “evcilleÅŸtirilmiÅŸ, ehlileÅŸtirilmiÅŸ, yetiÅŸtirilmiÅŸ” anlamlarına gelen “hemeros” kelimesinden türetilmiÅŸ bir terimdir. Etimolojik anlamından da rahatlıkla anlaşılabileceÄŸi üzere hemerobi, doÄŸal bir yapı üzerinde insan etkisiyle oluÅŸmuÅŸ bir durumu tanımlar. Burada kastedilen doÄŸal yapı, insan etkisiyle derin bir ÅŸekilde deÄŸiÅŸime uÄŸrayan ekolojik çevredir. Esasında hemerobi terimi ilk olarak Helsinki Üniversitesinde görev yapmış Fin bir botanikçi olan Arvo Jaakko Juhani Jalas tarafından 1955 yılında ortaya atıldı. Jalas, bitki türlerini neofit[1] türlerdeki pay derecesine göre sınıflandırmak için hemerobiyi kullandı. Zamanla terim yalnızca botanik için kullanılan bir terim olmaktan çıkarak geosferi de kapsamaya baÅŸladı. Ancak günümüzde, ekologlar tarafından ormanlık olmayan alanlara atıfta bulunulurken hala kullanılmaktadır. Ä°lerleyen yıllarda (1970’ler) Alman botanikçi, jeolog ve ekolojist Herbert Sukopp hemerobi derecesini “kasıtlı olsun ya da olmasın tüm insan müdahalelerinin ekosistemler üzerindeki etkilerinin bütünleyici bir ölçüsüdür. Hemerobi derecesi, belirli bir alan ve orada yaÅŸayan organizmalar üzerindeki etkinin sonucudur" ÅŸeklinde tanımladı. Bu noktalardan yola çıkarak hemerobi derecesini çevre üzerindeki beÅŸeri etkinin ÅŸiddetine göre sınıflandırması olarak tanımlayabiliriz. Nitekim bu ÅŸiddet arttıkça hemerobi derecesi de artar.
Neofit ve terapötik[2] türlerin oranı, morfolojik ve kimyasal toprak özellikleri ve arazi kullanım türleri kısacası beÅŸeri etkinin doÄŸal çevrede bıraktığı izler hemerobi derecesini ölçmekte kullanılan indikatörlerdir. Bu nedenle, Susanne Wınter hemerobiyi “hemerobi, peyzajlar (landscape) veya habitatlar üzerindeki antropojenik etkinin entegre bir ölçüsüdür” ÅŸeklinde tanımlamıştır. Esas alınan bu etkenlerin ÅŸiddet derecesine göre doÄŸal olandan ve doÄŸal olmayana (ve tersine) oluÅŸan hemerobi seviyeleri bulunmaktadır. Bunlar sırasıyla (tamamen doÄŸal olandan yapaya) ahemerobik, oligohemerobik, mezohemerobik, euhemerobik, polihemerobik ve metahemerobik seviyelerdir.
​
Ahemerobi (DoÄŸal Peyzaj)
​
Ä°ç iÅŸleyiÅŸlerinde Ä°ÅŸleyiÅŸleri doÄŸrudan insan etkisi altında olmayan temelde kendi kendini düzenleyen sistemlerdir. Ä°nsan etkisinden münezzeh bu sistemler sistemlere ekolojide doÄŸal ekosistemler olarak tanımlanır. Dünya üzerinde ahmerobik alanlar oldukça kısıtlıdır. Nitekim yerküre üzerindeki ücra noktalarda bile zayıf da olsa insan etkisi görmek mümkündür. ÖrneÄŸin Avrupa kıtasında kıtanın en yüksek daÄŸlarının doruk kısımları ve kutup bölgesine yakın kuzey bölgeler dışında ahemerobik alanlara rastlamak oldukça zordur. Bu bölgelerdeki baÅŸlıca beÅŸeri (antropojenik) etkiler hava veya su kirliliÄŸinin bölgeye tesiri sonucu oluÅŸur. Bu ücra bölgelerde yapılan madencilik ve enerji kaynağı arama faaliyetleri ise ahmerobik bölgelerin ekolojik dengesini bozan en büyük etkenlerdir.
​
Oligohemerobi (Biraz DeÄŸiÅŸtirilmiÅŸ Peyzaj)
​
Bu tür peyzajlarda, sadece küçük bir insan etkisi gözlenir. Antropojenik etkiler henüz sistemin dengesini tamamen bozmamıştır. Bu yüzden beÅŸeri etki ortadan kalkarsa doÄŸal sistem kısa bir süre içinde neredeyse mükemmel bir ÅŸekilde iyileÅŸebilir ve kendi kendini düzenleme yeteneÄŸini yeniden kazanabilir. Bu peyzaj tipi genellikle düÅŸük yoÄŸunluklu nüfusa sahip kırsal alanlarda karşımıza çıkar. Bu bölgelerde doÄŸa üzerinde çok az deÄŸiÅŸiklik yapılmıştır. ÖrneÄŸin sürekli yerleÅŸimin olmadığı yayla alanları oligohemerobik alanlardır.
Ian Wong "Moraine Gölü, Kanada"
Justin Kauffman "Bali, Endonezya"
Mezohemerobi (Yarı Doğal Peyzaj)
​
Mezohemerobik alanlar yarı doÄŸal yarı antropojenik bir yapıdadır. Ä°nsan kullanımının azalmasıyla da orijinal fiziksel koÅŸullarına geri dönebilir. BeÅŸeri ve doÄŸal etkilerin birbirine yakın derecede önemli olduÄŸu bu alanlar ayrıca manipüle edilmiÅŸ peyzajlar olarak da bilinir. Ortalama derecedeki insan etkisi kendisini drenaj yapısını deÄŸiÅŸtiren suyolları, plantasyonlar ve karayolları çevresindeki düzenlemelerle gösterir. Ayrıca bataklık alanların kurutulması, tarım alanlarının açılması gibi gayet yaygın ÅŸekilde uygulanan pratiklerle de karşımıza çıkar. Bu yüzdendir ki mezohemerobik alanlar oldukça yaygındır. Genelde az nüfuslu kırsal bölgelerin pek çoÄŸunu rahatlıkla mezohemerobik alanlar olarak tanımlayabiliriz.
​
Euhemerobi (DoÄŸallıktan Çıkmış Peyzaj)
​
Mezohemerobik alanların daha fazla insan etkisinde kalmış halidir. Bu peyzajda doÄŸal elementler beÅŸeri unsurlara kıyasla daha zayıf bir durumdadır. Kırsal bölgelerdeki yerleÅŸimlerin yakınlarında bulunan seraların yoÄŸunlaÅŸtığı bölgelere benzer ÅŸekilde insani ÅŸekillerin doÄŸal olanlara kıyasla baskın olduÄŸu alanalar euhemerobik alanlardır.
Tomasz Filipek "Trzebiatów, Polonya"
Mitchell Orr "İngiltere, Birleşik Krallık"
​
Polihemerobi (Doğaya Yabancı Ekosistemler)
​
Euhemerobik alanlara benzer olarak antropojenik etkinin doÄŸal etkenleri bastırdığı peyzajlar, polihemerobik alanlar olarak sınıflandırılır. Euhemerobik alanlara benzer olarak bu kategoriye göre sınıflandırılan peyzajların iÅŸleyiÅŸi, neredeyse her yerde kalıcı insan faaliyetlerinden kaynaklanmaktadır. Bu demektir ki çevresel unsurlar (drenaj, vejetasyon, topografya) insanlar tarafından kurgulanmıştır. Kırsal bölgelerde bulunan köyler ve küçük kasabalar polihemerobik alanlara örnektir.
​
Metahemerobi (Antropojenik/Yapay Peyzaj)
​
Antropejenik etkenler sonucu ÅŸekillenmiÅŸ ve iÅŸleyiÅŸi neredeyse tamamen beÅŸeri amaçlar sonucu ÅŸekillenmiÅŸ ekosistemler metahemerobik alanlar olarak sınıflandırılır. Ä°nsan tarafından ÅŸekillendirilmiÅŸ yoÄŸun nüfuslu alanlarda manipüle edici etkiler ortadan kalksa bile doÄŸal ekosistemin kısa vadede dönüÅŸü çok zor bir ihtimaldir. DoÄŸanın kendini yenilemesi oldukça uzun zaman alacaktır. Ayrıca yerel ÅŸartlar insan tarafından deÄŸiÅŸtirildiÄŸinden tam olarak ilk (beÅŸeri etkiden önceki hal) ÅŸekil oluÅŸamaz. Ayrıca bu bölgelerde doÄŸal çevresel unsurları tespit etmek bile oldukça zorludur. Kent içinde kalan bir tepenin topografya yüzeyi yerleÅŸimler sebebiyle tanınmayacak bir hale bürünebilir. Yapay peyzajları bugün yüksek yoÄŸunluklu nüfusa sahip Dünya kentlerinde görmek oldukça mümkündür.
Joss Woodhead "Hallstatt, Avusturya"
Andrea Cau "New York, ABD"
​
BahsettiÄŸim bu ekosistemler arası kesin sınırlar koymak ve doÄŸayı sınıflamak bu yazının amaçlarından deÄŸildir. Ancak antropejenik etkinin topografya, vejetasyon vb. çok çeÅŸitli alanlarda kendini farklı seviyelerde gösterdiÄŸini ve hemen-hemen yer kürenin –en ücra noktaların bile- insan tesiri altında kaldığı gösterdiÄŸi unutulmamalıdır. NASA, sosyoekonomik veri ve uygulama merkezi (SEDAC) tarafından hazırlanmış “küresel insan ayak izi” haritalarında bu katmanlılığı görebiliriz. Ulaşım yolları, nüfus, endüstri ve benzeri beÅŸeri unsurların doÄŸa üzerinde bıraktığı etki bölgeden bölgeye oldukça farklılık göstermekle beraber oldukça yaygındır. ÖrneÄŸin Google Earth tarafından hazırlanmış videoda görülebileceÄŸi üzere oldukça ücra bir bölge olmasına karşın Amazon bölgesinin tarıma açılması ahemerobik peyzajı silmektedir.
NASA, SEDAC "Küresel Ä°nsan Ayak Ä°zi"
Google Earth "Amazon deforestation animation in Google Earth"
KAYNAKLAR
​​
-
NASA|SEDAC. (2004). Https://Sedac.Ciesin.Columbia.Edu/. Maps » Global Human Footprint (Geographic), v2: https://sedac.ciesin.columbia.edu/data/set/wildareas-v2-human-footprint-geographic/maps
-
WORD FINDER. (2020). What Does Hemeroby Mean. https://findwords.info/term/hemeroby#:%7E:text=Hemeroby%2C%20or%20hemerochora%20is%20a,influence%20on%20a%20natural%20environment.
-
Steinhardt, U., Herzog, F., Lausch, A., Müller, E., & Lehmann, S. (1999). Hemeroby index for landscape monitoring and evaluation. Environmental indices, system analysis approach, 237-254.
-
Csorba, P. (2010). Anthropogenic geomorphology and landscape ecology. In Anthropogenic Geomorphology (pp. 39-52). Springer, Dordrecht.
-
Winter, S. (2012). Forest naturalness assessment as a component of biodiversity monitoring and conservation management. Forestry, 85(2), 293-304.
-
Oxford Reference. (2020). Therophyte. https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/oi/authority.20110803103911879#:%7E:text=Therophytes%20are%20annual%20plants%20that,deserts%20and%20other%20arid%20regions.
-
The Merriam-Webster.com Dictionary. (2020). Neophyte. https://www.merriam-webster.com/dictionary/neophyte
​
Notlar
​
[2] Terofitler ömürleri kısa periyodları kapsayan yıllık bitkilerdir.