AKADEMİK COĞRAFYA

Demografik geçiş modeli

​

Demografik geçiş modeli

​

Demografik geçiş modeli bir ülkenin – veya sınırları belli olan herhangi bir coğrafi birimin – nüfus değişim dinamiğini açıklamaya yarayan bir teoridir. Demografik geçiş modelinde nüfus artış hızını belirleyici etmenler olan doğum ve ölüm oranı esas alınır, doğal nüfus artışı[1] üzerinde bir tahminde bulunulduğundan göçler göz ardı edilir.

​

Demografik geçiş modeli, Avrupa ülkelerinde sanayi devrimi boyunca yaşanan nüfus patlaması ve ardından gerçekleşen nüfus artış dinamikleri esas alınarak düşünülmüş çeşitli aşamalardan oluşur. Bu aşmalardan hareketle zaman içerisinde bir bölgenin doğal nüfus artış eğilimi tahmin edilebilir. Avrupa deneyimlerinden yola çıkarak oluşturulan teorinin kabaca tüm ülkelere uyabileceği kabul edilse de, Avrupa-merkezci olmasında dolayı eleştirilmiştir. Çünkü ülkelerin yerel kültürel farklılıkları ve günümüz gelişmekte olan ülkelerinin gelişme sürecinin sanayi devrimi Avrupa'sından farklı olması, doğum oranlarındaki azalış hızını farklılaştırabilir. Nitekim Avrupa'nın 100 yılda gerçekleştirdiği süreci bazı gelişmekte olan ülkeler çok daha kısa zamanda tamamlamıştır. 

​

Yüksek Durağan Faz olarak bilinen 1. Aşamada doğumlar ve ölümler yüksektir, yani nüfus artışı çok küçük miktarlarda gerçekleşir. Erken Büyüme Fazı olarak bilinen 2. Aşamada ölümler azalırken doğum oranları eski yüksek durumunda devam eder, yani nüfus artışı çok hızlı bir biçimde yaşanır. Geç Büyüme Fazı olarak bilinen 3. Aşamada doğum oranlarının düşmeye başlamasıyla birlikte nüfus artış hızında bir azalış görülmeye başlanır. Aşağı Durağan Faz olarak bilinen 4. Aşamada ilk aşamaya benzer olarak doğum ve ölüm oranları birbirine yakınlaşır, nüfus artış hızı çok yavaşlar veya durur. Azalma Fazı olan 5. Aşamada nüfus artış hızı negatif yöne döner, ancak bu aşama hakkında tam net bir kanıya varılmamıştır. Unutulmamalıdır ki doğum oranındaki azalış hızı farklılık gösterebilir, bu yüzden aşamaların gerçekleşme zamanı ülkeden ülkeye farklılık gösterebilir. 

​

1. Aşama (Yüksek Durağan Faz)

​

Demografik geçiş modeline göre, ilk aşama doğum ve ölüm oranlarının oldukça yüksek olduğu evredir. Ölümlerin ve doğumların fazlalığından dolayı nüfus artışı olmaz veya oldukça az yaşanır. Yiyecek teminin sıkıntılı olmadığı dönemlere yaşanan küçük çaplı nüfus artışlarına ek olarak savaşlar, hastalıklar ile kıtlıklardan kaynaklı nüfus azalmalarından dolayı toplam nüfusta dalgalanmalar görülür. İnsanlık tarihinin uzunca bir kısmı 1. aşamada geçmiştir, ancak günümüzde bu evrede olan bir ülke bulunmamaktadır. En azından en geri kalmış ülkeler bile bir sonraki aşamaya geçmişlerdir.

​

2. Aşama (Erken Büyüme Fazı)

​

Demografik geçiş modeline göre ikinci aşama ziraat devriminden yaklaşık 10 bin yıl sonrasını kapsar ancak bölgeden bölgeye zamansal olarak farklılıklar gösterir. Bu aşamada sanayi devriminin etkileri göze çarpar, öyle ki artan sağlık imkânlarına ek olarak tarımda makineleşmenin ve ticari faaliyetlerin getirdiği nüfus artışı bu fazın en belirgin unsurlarıdır. Erken büyüme fazında görülen nüfus artışının başlıca sebebi - hala yüksek olsa da- gelişen tıbbi teknoloji ile ölüm oranlarının düşmesidir. Örneğin 14. yy’de Avrupa ve Çin’de nüfusun 1/3 ila ½’sini öldüren "Kara Veba" benzeri salgın hastalıkların etkisi günümüzde oldukça azalmıştır.

​

Avrupa ve Kuzey Amerika’daki bölgelerin bu aşamaya 1800’lerde girmesine rağmen, 1950’li yıllarda hala bu aşamaya tam olarak girememiş Afrika ülkeleri vardı. Aşamaya en son giren ülkelerin çoğu sanayileşmeden çok, sağlık koşullarının iyileşmesinden dolayı bu aşamaya girebildi. 1750’lerden beri Dünya nüfusunun çok hızlı bir biçimde artmaya başlamıştır. Bu durumun en önemli sebebi 2. ve 3. aşamadaki ülkelerdir.